بدن تمام انسان ها یک ساعت بیولوژیکی دارد که زمان خواب و بیداری را مشخص و تنظیم می کند. این ساعت بر اساس عوامل مختلفی مانند نور، تاریکی و چرخه ۲۴ شبانه روز عمل می کند. افراد مبتلا به اختلال ریتم شبانه روزی یا ریتم سیرکادین، ممکن است روزها احساس خواب آلودگی داشته باشند، شب‌ها نتوانند بخوابند و افت عملکرد داشته باشند. این اختلال معمولا به دلیل مشکلات فیزیولوژیکی، محیطی و روانشناختی مانند کمبود هورمون ملاتونین، جت لگ، شب کاری و اضطراب بالا رخ می‌دهد. خواندن این مطلب برای آشنا شدن با اختلال ریتم شبانه روزی را به شما توصیه می‌کنیم.
اختلال ریتم شبانه روزی چیست؟
اختلال ریتم شبانه روزی یا ریتم سیرکادین (Circadian Rhythm Disorder)، یکی از انواع اختلالات خواب است که در آن ساعت بدن با چرخه الگوی خواب و بیداری تطابق ندارد. بنابراین اگر چرخه طبیعی خواب و بیداری که با نور و تاریکی تنظیم می‌شود به هر دلیل تغییر کن، اختلال ریتم شبانه روزی (CRSD) رخ می‌دهد. تغییر ساعت بدن باعث می‌شود که این افراد معمولا دچار بی خوابی شبانه شوند و در طول روز احساس خستگی کنند. از دیگر عوارض تغییر ساعت فیزیولوژیک بدن ناپایداری خلقی، بی حوصلگی، عدم تمرکز و خستگی مداوم است.
برخلاف دیگران، بدن این افراد هنگام شب و قرار گرفتن در تاریکی، هورمون خواب تولید نمی‌کند و در خوابیدن مشکل دارند. به دلیل ناتوانی در خواب شبانه، روز هنگام میل افراد به خوابیدن به دلیل خستگی و عدم استراحت افزایش می‌یابد. اختلال ریتم خواب شبانه روزی در افرادی که دائما در سفرهای طولانی مدت هستند، بیشتر رخ می‌دهد.
ریتم شبانه روزی چیست؟
ریتم شبانه روزی به نحوه عملکرد و تنظیم ساعت بدن طی چرخه‌های ۲۴ ساعته شب و روز گفته می‌شود. ساعت بیولوژیک بدن طبق نور و تاریکی این چرخه را تنظیم می‌کند و باعث می‌شود تا انسان‌ها طی روز بالاترین و بهینه ترین فعالیت را داشته باشند. مصرف برخی داروها، شیفت‌های شب کاری، جابجایی بین کشورها با ساعات متفاوت، شب بیداری‌های طولانی و بسیاری عوامل دیگر می‌تواند ریتم خواب سیرکادیان بدن را بهم بریزد.
علائم اختلال ریتم شبانه روزی
نشانه‌های اختلال خواب شبانه روزی با توجه به اینکه اختلال از چه زمانی شروع شده و چقدر شدت داشته باشد در هر فرد متفاوت است. رایج ترین علائم اختلال ریتم شبانه روزی عبارتند از:
- خواب‌آلودگی در طول روز
- شب بیداری و دشواری در خوابیدن
- بیدار شدن زودهنگام از خواب
- احساس کوفتگی در طول روز
- نداشتن احساس شادابی
- احساس خستگی
- افسردگی و اضطراب
- کاهش کیفیت خواب
- سردرد و چشم درد
- ناتوانی در حفظ تمرکز و توجه
- کاهش عملکرد ذهنی و جسمی
- مشکلات خلقی
اختلال ریتم شبانه روزی به چه علتی ایجاد می‌شود؟
اختلالات ریتم شبانه‌روزی (CRSD) به دلایل متفاوتی رخ می‌دهد. از جمله این دلایل تغییرات شدید ساعت محل زندگی به دلیل سفر، مسافرت‌های طولانی‌مدت، بیماری‌های خاص و حتی اختلالات ژنتیکی است. برخی از مهمترین دلایل اختلال در ریتم شبانه روزی را در ادامه می‌خوانید:
پروازهای طولانی مدت
سفرهای طولانی که با تغییرات شدید و سریع منطقه زمانی (jetlag) همراه هستند، از جمله مهمترین دلایل اختلالات ریتم شبانه روزی بشمار می‌روند. وقتی افراد از یک منطقه زمانی با چرخه شبانه روز ثابت که بدن آنها با آن منطبق شده به جایی سفر می‌کنند که چرخه متفاوتی دارند، ساعت بدن آنها دچار اختلال در کارکرد می‌شود.
تغییرات میزان نور
یکی از مهمترین منابعی که در تنظیم چرخه خواب و بیداری نقش دارد، میزان نور است. بنابراین قرار گرفتن طولانی مدت در نورهای مصنوعی مخصوصا شب هنگام، می‌تواند در کیفیت خواب تاثیر بگذارد. نور موبایل، لپتاپ و روشنایی اتاق خواب از جمله مواردی است که ساعت خواب و بیداری بدن را تغییر می‌دهد.
استرس و اختلالات اضطرابی
استرس و اختلالات اضطرابی را می‌توان از دیگر دلایل اختلال ریتم شبانه روزی دانست. افرادی که در طول روز یا به دلیل شرایطی مانند مشکلات شغلی، تحصیلی یا خانوادگی سطح استرس زیادی تجربه می‌کنند، دچار بی خوابی می‌شوند. این افراد به علت مشکل در خواب شبانه، روز را با احساس خستگی شروع می‌کنند.
خواندن این مطلب توصیه می‌شود: چرا همیشه خسته ام؟ ۱۶ علت خستگی و کمبود انرژی و درمان آن
اعتیاد به مواد مخدر
اعتیاد به مواد مخدر به خصوص مواد محرک مانند الکل، شیشه و کوکائین می‌تواند علت برهم خوردن ساعت طبیعی بدن و بروز اختلال ریتم شبانه روزی باشد. افراد دارای سو مصرف مواد مخدر (SUD) ممکن است چند روز را بیدار باشند و نیاز خواب خیلی کمی‌داشته باشند. این اتفاق بدن آنها را از نظر بیولوژیکی به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد.
شیفت‌های شغلی
یکی از دلایل رایج اختلال ریتم شبانه روز شب کاری و شیفت‌های شغلی شبانه است. بدن کسانی که مدتی را به صورت شیفت شب کار می‌کنند، در تنظیم چرخه‌های خواب و بیداری دچار اشکال می‌شوند. یکی از خطرات تهدید کننده سلامت این افراد کاهش هوشیاری در طول روز است که می‌تواند همراه با آسیب‌های شغلی باشد.
مشکلات فیزیولوژیکی
گاهی اوقات ناتوانی در به خواب رفتن، ناشی از مشکلات جسمی مانند کمبود هورمون ملاتونین است. ملاتونین به عنوان هورمون تنظیم کننده چرخه خواب و بیداری، هنگام تاریک شدن هوا شروع به ترشح می‌کند و در به خواب رفتن تاثیر دارد. همچنین عملکرد اشتباه دیگر ساختارهای مغزی مانند ساقه مغز، پل مغزی و غده هیپوفیز در اختلال CRSD می‌شود.
برای مطالعه بیشتر: علت حرف زدن در خواب چیست؟ علائم، درمان و پیشگیری از آن
عوامل ژنتیکی
برخی افراد به طور ذاتی شب بیدار هستند. میزان فعالیت افراد شب زنده دار، در طول شب بیشتر و هنگام روز کمتر است. این اتفاق به شرطی که اختلال گونه نباشد و باعث نقص در امور روزانه نشود، مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند.
انواع اختلال ریتم سیرکادین
شکل‌های متفاوتی از آشفتگی چرخه خواب و بیداری وجود دارد که هر کدام به عنوان یک نوع از اختلالات موثر بر الگوی خواب، طبقه بندی می‌شوند. انواع اختلال ریتم شبانه روزی ویژگی‌های خاص خود را دارند و عبارتند از:
۱. اختلال خواب تأخیری
از جمله انواع اختلال ریتم شبانه روزی می‌توان به اختلال خواب تاخیری (Delayed Sleep Phase Disorder) است. این اختلال زمانی رخ می‌دهد که فرد با تاخیر و دیرتر از زمان معمول به خواب می‌رود. تاخیر در خواب با بیداری دیر هنگام صبح و خواب آلودگی در طول روز همراه است. این افراد در اغلب اوقات دیرتر از دیگران به خواب می‌روند و اگر خودشان برنامه خوابشان را تنظیم کنند مشکلی نخواهند داشت.
بخوانید: اختلال خواب REM چیست؟ علائم، علت‌ها و روش‌های درمان
۲. اختلال جلو افتادن مرحله خواب
در اختلال خواب ریتم شبانه روزی از نوع جلو افتادن (Advanced sleep phase Disorder)، مرحله ورود به خواب حدود دو ساعت و زودتر از دیگران اتفاق می‌افتد. این اتفاق باعث می‌شود که فرد مبتلا به ASPD، اوایل صبح بی خوابی را تجربه کنند و در طول روز خواب آلوده و بی حال باشند.
۳. اختلال خواب و بیدار نامنظم
از دیگر انواع اختلالات ریتم شبانه روزی، می‌توان اختلال خواب و بیداری نامنظم (irregular sleep wake type) را نام برد. افراد مبتلا به اختلال خواب و بیداری نامنظم یک الگوی ثابت و تکرار شونده خواب و بیداری ندارند. خواب این افراد منقطع است و در طول ۲۴ ساعت، حداقل سه مرتبه نیاز به خواب پیدا می‌کنند. براساس بررسی‌ها طولانی ترین دوره خواب بین ساعت ۲ تا ۶ صبح و به مدت دو ساعت به طول می‌انجامد.
۴. اختلال خواب و بیداری غیر ۲۴ ساعته
اختلال خواب و بیداری غیر ۲۴ ساعته (Non-24-Hour Sleep-Wake Disorder) زمانی رخ می‌دهد که ساعت بیولوژیکی بدن فرد بیشتر از ۲۴ ساعت طول می‌کشد و به همین دلیل فرد در هر شب خواب خود را به‌طور مداوم به تأخیر می‌اندازد. ساعت بیولوژیکی بدن این افراد با چرخه خواب ۲۴ ساعته تداخل داد. این اختلال بیشتر در افراد نابینا یا افرادی که به‌طور کامل قادر به تشخیص تغییرات نوری محیط نیستند، مشاهده می‌شود.
برای درمان مشکلات سلامت روان خود، از بهترین متخصصین روانشناس نوبت رزرو کنید:
برای مشاهده لیست و رزرو نوبت رواندرمانی با بهترین روانشناس سایر شهرها کلیک کنید.
۵. اختلال خواب ناشی از شیفت‌های شغلی
اختلال ریتم شبانه روزی از نوع کار نوبتی یا شیفت کاری (Shift Work Disorder)، در افرادی که به صورت شیفتی کار می‌کنند، رایج است. افرادی که در شب یا به طور غیر معمول در طول شبانه‌روز کار می‌کنند، ممکن است نتوانند ساعت داخلی بدن خود را با الگوی شبانه روز معمول تنظیم کنند. این مشکل معمولاً در افرادی که از شیفت شبانه یا شیفت‌های چرخشی استفاده می‌کنند، دیده می‌شود.
برای خواندن: استرس صبحگاهی نشانه چیست؟ علل، علائم و راه درمان اضطراب صبحگاهی
۶. اختلال خواب ناشی از تغییرات ساعت
افرادی که سفرهای طولانی‌مدت بین مناطق زمانی مختلف دارند، ممکن است دچار اختلال (jet lag disorder) شوند که یکی از انواع اختلال ریتم شبانه روزی است. بدن این افراد به ساعت جدید عادت نمی‌کند و این باعث بروز اختلالاتی در خواب می‌شود. تغییرات ناگهانی در ساعت بدن به‌ویژه در هنگام پروازهای بین‌المللی باعث می‌شود فرد احساس بی‌خوابی، نداشتن انرژی، خستگی و اضطراب داشته باشد.
۷. اختلال خواب ناشی از افسردگی
اختلالات ریتم شبانه‌روزی می‌تواند در افراد مبتلا به اختلال افسردگی رخ دهد. اختلال افسردگی باعث بروز مشکلاتی مانند بی‌خوابی (Insomnia) یا پرخوابی (Hypersomnia) می‌شود که منجر به تداخل در ریتم خواب می‌شود. افراد افسرده معمولا شب‌ها در خوابیدن و صبح‌ها در بیدار شدن مشکل دارند.
۹. اختلال خواب ناشی از بیماری‌های عصبی
بعضی بیماری‌های عصبی مانند بیماری پارکینسون، آلزایمر و اسکلروز چندگانه (MS) می‌توانند باعث اختلال خواب ریتم شبانه‌روزی شوند. این بیماری‌ها ساعت بیولوژیکی بدن را مختل کرده و فرد را دچار مشکلات خواب کنند. درمان این اختلالات به بهبود ریتم برنامه زمانی خواب کمک می‌کند.
همچنین بخوانید: اختلال خواب ناشی از مصرف مواد چیست؟ علایم، علل و درمان
تشخیص اختلال ریتم شبانه روزی
برای تشخیص اختلال ریتم شبانه روزی، فرد باید حداقل سه ماه علائم این اختلال را داشته باشد. متخصصین سلامت روان از روش‌های زیر برای تشخیص گذاری دقیق اختلال ریتم شبانه روزی استفاده می‌کنند:
| مراحل تشخیص اختلال ریتم شبانه روزی | توضیح |
| مصاحبه بالینی | شامل طرح چندین پرسش درباره اختلال در خواب، مشکلات بیداری و بهم خوردن ریتم شبانه روزی با هدف مشخص کردن شدت اختلال |
| معاینه فیزیکی | بررسی عوامل زیستی و فیزیولوژیکی تاثیر گذار بر بروز اختلال ریتم شبانه روزی خواب |
| تست آزمایشگاهی | گرفتن انواع آزمایش ادرار، خون، بزاق و عکسبرداری سی تی اسکن (CT) تصویر برداری رزونانس مغناطیسی (MRI)، با هدف تعیین میزان هورمون‌ها و سایر دلایل بیولوژیکی بدن |
| اکتیوگرافی | پوشیدن تجهیزات حساس به حرکت در مچ دست برای ردیابی و تحلیل الگوهای خواب |
| مصاحبه روانشناختی | بررسی عوامل روانی، رفتاری و هیجانی موثر در به خواب رفتن و بیدار شدن در زمان مناسب |
درمان اختلال ریتم خواب شبانه روزی
روش‌های مختلفی برای درمان اختلال ریتم خواب سیرکادیان بکار گرفته می‌شوند که به فرد در تنظیم ساعت بدن با الگوی خواب و بیداری کمک می‌کنند. از جمله درمان‌های کاربردی در درمان اختلال ریتم شبانه روزی خواب شامل موارد زیر هستند:
۱. رواندرمانی
اگر مشکلات خواب و ناتنظیمی ریتم خواب شبانه روز به دلایل روانشناختی مانند افسردگی یا اضطراب و استرس باشد، روان درمانی می‌تواند به بهبود آن کمک کند. انواع مختلف رویکردهای روان درمانی مانند درمان شناختی رفتاری (CBT) در درمان بی‌خوابی ناشی از اختلال ریتم شبانه روزی موثر هستند.
یک روانشناس خوب به افراد کمک می‌کند تا یاد بگیرند که چگونه هنگام خواب افکار منفی و درگیر کننده را مدیریت کنند تا خواب بهتر و با کیفیتی را تجربه کند. روان درمانی به فرد کمک می‌کند تا الگوی خواب سالم‌تری ایجاد کرده و بر مشکلات خواب غلبه کند.
مطلب مفید: خواب زیاد و افسردگی؛ علت خستگی و خواب آلودگی در طول روز چیست؟
۲. دارو درمانی
در مواردی که اختلال ریتم شبانه روزی باعث نقص شدید در عملکرد شخصی، تحصیلی و شغلی افراد شود، مصرف دارو لازم است. پزشک یا یک روانپزشک خوب، داروهایی برای کمک به تنظیم خواب تجویز می کند. داروهای مورد استفاده در درمان اختلال خواب سیرکادیان باعث کاهش استرس و اضطراب، افزایش کیفیت خواب و کمک به تنظیم ساعت بدن می‌شوند. مهمترین داروهای درمان ریتم شبانه روزی عبارتند از:
ملاتونین
ملاتونین (Melatonin)، معروف به هورمون خواب بدن است که توسط غده پینه‌آل در مغز تولید می‌شود و نقش مهمی‌در تنظیم چرخه خواب و بیداری دارد. مصرف ملاتونین حدود ۳۰ دقیقه قبل از خواب به ویژه در افرادی که درگیر جت لگ یا اختلال خواب ناشی از شیفت‌های کاری هستند می‌تواند به تنظیم ریتم شبانه‌روزی کمک کند. راملتئون یک داروی بازدارنده بازجذب ملاتونین است که باعث افزایش این ماده در مغز می‌شود. از جمله عوارض ملاتونین خواب آلودگی،سردرد و سرگیجه است.
داروهای آرام‌بخش
در مواردی که اختلالات خواب شدید باشد، مانند زمانی که فرد نتواند شب‌ها خواب کامل و راحتی داشته باشد از داروهای آرام بخش و خواب آور استفاده می‌شود.این داروها باعث می‌شوند که فرد بتواند طبق یک الگوی معمول شب‌ها بخوابد و روزها انرژی بیشتری داشته باشد. برخی داروهای ضد اضطراب و آرام بخش موثر در درمان اختلال خواب ریتم شبانه روزی:
- زولپیدم
- آلپرازولام
- تمازپام
- تریازولام
- کوازپام
- زالپلون
- اسزوپیکلون
آنتی‌هیستامین و اختلال ریتم خواب سیرکادیان
آنتی‌هیستامین‌ها معمولاً برای درمان حساسیت تجویز می‌شوند، اما برخی از آنها ویژگی‌های خواب‌آوری دارند و می‌توانند برای افراد با اختلالات خواب مانند CRSD مفید باشند. دیفن هیدرامین و کلرفنیرامین نمونه ای از داروهای آنتی هیستامین هستند.
از دست ندهید: راه رفتن در خواب یا خوابگردی؛ علت و درمان در بزرگسالان و کودکان
داروهای ضد افسردگی
اگر اختلال در خواب و ناتوانی در خوابیدن یا خواب آلودگی در طول روز به دلیل اختلال افسردگی باشد، مصرف داروهای ضد افسردگی می‌تواند در بهبود خواب مفید باشد. از جمله این داروها مواد زیر را می‌توان نام برد:
سایر داروها
در برخی موارد، پزشکان داروهایی مانند پروپرانولول (Propranolol) که معمولاً برای درمان فشار خون بالا تجویز می‌شود، را به‌عنوان درمان کمکی برای اختلالات ریتم شبانه‌روزی CRSD استفاده می‌کنند. این دارو به‌ویژه برای کاهش علائم اضطراب و بهبود خواب مفید است.
۳. نور درمانی برای درمان اختلال ریتم شبانه روزی
در درمان اختلالات ریتم شبانه‌روزی، نور درمانی یک روش رایج است. در این روش، فرد در معرض نور مصنوعی در ساعات خاصی از روز قرار می‌گیرد تا به تنظیم ساعت بیولوژیکی بدن کمک کند. این روش به ویژه برای افرادی که به اختلالات خواب ناشی از شیفت‌های شغلی یا پروازهای طولانی دچار هستند، مفید است.
برای خواندن مطلب: برای درمان اختلال خواب به چه پزشکی مراجعه کنیم؟ کلیک کنید
۴. تغییرات در سبک زندگی
تغییرات در سبک زندگی مانند تنظیم زمان خواب، اجتناب از استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی پیش از خواب، ورزش منظم و مصرف غذاهای سالم می‌توانند به تنظیم ریتم خواب شبانه‌روزی کمک کنند. این اقدامات می‌توانند در کنار دیگر روش‌ها، به بهبود کیفیت خواب و تنظیم ساعت بیولوژیکی بدن کمک کنند.
۵. مراقبت‌های پزشکی
در صورتی که اختلالات ریتم شبانه‌روزی CRSD، ناشی از یک بیماری جسمی‌یا روانی باشند، درمان بیماری‌های زمینه‌ای می‌تواند به بهبود مشکلات خواب و افزایش کیفیت آن کمک کند. به همین دلیل لازم است تا به سلامت جسمی توجه لازم انجام شود.
عوامل خطر اختلال در ریتم شبانه روزی
چندیدن عامل به عنوان عوامل خطر (ریسک فاکتور) برای اختلال ریتم شبانه روزی در نظر گرفته می شود. بعضی از این عوامل قابل کنترل و برخی دیگر از کنترل خارج هستند و نمی‌توان آن ها را مدیریت کرد. عوامل خطر برای اختلال ریتم سیرکادین عبارت است از:
- سن: کودکان، نوجوانان و افراد سالمند (بالای ۶۰ سال) در خطر ابتلا به اختلال ریتم شبانه روزی هستند.
- ژنتیک: برخی تحقیقات نشان داده‌اند که برخی ویژگی‌های دخیل در بهم ریختگی ریتم شبانه روزی می‌تواند به ارث برسد.
- سفرهای طولانی مدت: سفرهای هوایی بسیار طولانی مدت (جت لگ) که از یک منطقه زمانی وارد منطقه زمانی دیگر می‌شود.
- شیفت‌های کاری سنگین: تغییر شیفت‌های کاری به صورت مداوم و زودتر از موعدی که بدن فرد به آن برنامه زمانی عادت کند.
- اختلالات عصبی-رشدی: برخی اختلالات عصبی_رشدی مانند اختلال طیف اتیسم و اختلال کمبود توجه و بیش فعالی (ADHD)، می‌تواند ریسک ابتلا به CRSD را افزایش دهد.
مشکلات مربوط به اختلال در ریتم شبانه روزی CRSD
افرادی که به دلایل مختلف دچار بهم ریختگی در ریتم شبانه روزی هستند و نمی توانند مانند دیگر افراد به‌موقع به خواب رفته و بیدار شوند، مشکلاتی را در زندگی تجربه می‌کنند. برخی از مشکلات رایج در بیماران مبتلا به اختلال ریتم سیرکادین را ادامه نام برده‌ایم:
- مشکل در محل کار و تحصیل
- ابتلا به دیگر اختلالات روانی
- تمایل به مصرف مواد مخدر
- احتمال تصادف و آسیب دیدگی
سخن پایانی روان درمان
وقتی ساعت بدن با چرخه طبیعی شب و روز تنظیم نباشد، افراد به سختی به خواب می‌روند و روزها احساس بی خوابی می‌کنند. اختلال ریتم شبانه روزی خواب، یکی از اختلالاتی است که در آن الگوی خواب به دلیل اختلال در ساعت بیولوژیکی، کارکرد صحیحی ندارد. مهمترین مشکل بیماران مبتلا جایی است که شب‌ها نمی‌توانند بخوابند. برای درمان این اختلال از داروهای آرام بخش، خواب آور، ضد اضطراب و ملاتونین استفاده می‌شود.
منابع:
خیلی موثر بود
سپاس از توجه شما.