اعتیاد چیست؟ چرا معتاد می‌شویم؟

شایع‌ترین انواع اعتیاد به مواد مخدر عبارتند از:

• نیکوتین (تنباکو)
• ماریجوانا (گل)
• افیون (اپیوئید) و مسکن‌ها (مورفین)
• کوکائین

علاوه بر نیکوتین، مواد مخدر و الکل، سایر اعتیادهای شایع عبارتند از:

• قهوه و کافئین
• قمار و شرط‌بندی
• غذاها
• تکنولوژی
• اعتیاد به رابطه جنسی
• اعتیاد به کار

البته انجمن روانپزشکی آمریکا در آخرین نسخه راهنمای تشخیص اختلالات روانی اعتیاد به تکنولوژی، رابطه جنسی و کار را در دسته اعتیادها نیاورده است.

برخی رفتارها و عادت‌ها ممکن است شبیه به اعتیاد به نظر برسند. اما در اعتیاد معمولاً فرد در صورتی که مواد (پاداش) دریافت نکند واکنش منفی نشان می‌دهد. مثلاً فرد معتاد به قهوه ممکن است علائم فیزیکی و روانی ترک، مثل سردرد شدید و بی‌قراری را تجربه کند.

انواع اعتیاد

زمانی که صحبت از اعتیاد می‌شود بیشتر افراد تصور می‌کنند که اعتیاد تنها مصرف مواد مخدر است در حالی که اینگونه نیست و روانشناسان اعتیاد را به دو دسته اصلی تقسیم کرده‌اند:

1. اعتیاد به مواد شیمیایی
2. اعتیاد رفتاری

اعتیاد به مواد شیمیایی

این نوع اعتیاد به عنوان بدترین نوع اعتیاد شناخته شده و در واقع همان اعتیاد به مصرف مواد مخدر است. در حال حاضر روش‌های بسیار زیادی برای پیشگیری از ابتلا به اعتیاد وجود دارد، اما با وجود اینکه افراد از عوارض و مضرات اعتیاد آگاه هستند باز هم دچار این بلای خانمان سوز می‎شوند.

از مهم‌ترین انواع اعتیاد به ماده مخدر می‌توان به اعتیاد به تریاک، شیشه، هروئین، کوکائین، حشیش و انواع نوشیدنی‌های الکل‌دار اشاره کرد. صحبت کردن درباره این موضوع کمی سخت است چرا که هنوز بین اعتیاد به ماده مخدر و وابستگی به آن سردرگمی وجود دارد. علاوه بر این مواردی که عنوان کردیم آمفتامین، نیکوتین و متامفتامین هم می‌توانند موجب اعتیاد فرد شوند.

اعتیاد رفتاری

روانشناسان اعتیاد رفتاری را هم به دو دسته مختلف اعتیاد به قمار و اختلال بازی اینترنتی تقسیم کرده‌اند. بیشتر روانشناسان و متخصصان پزشکی بر این باورند که برخی از این الگوهای رفتاری در طولانی مدت می‌تواند موجب اعتیاد در فرد شود و مشکل ساز باشند، این نوع اعتیاد علائم و نشانه‌های خاص خود را دارد که با شناخت آن‌ها می‌توانید وجود این عارضه را تشخیص دهید:

• تحریک‌پذیری، بی‌قراری، افسردگی و اضطراب
• پنهان کردن رفتار خود و دروغگویی به دیگران
• اصرار به دیگران برای بازی اینترنتی یا قمار و صرف وقت زیاد و درگیر شدن با این رفتارها
• احساس اجبار به ادامه این رفتار

این علائم و نشانه‌ها مشخص می‌کند که آیا به اعتیاد رفتاری مبتلا شده‌اید یا خیر، از انواع اعتیادهای رفتاری رایج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اعتیاد به ورزش
• اعتیاد به غذا
• اعتیاد به خرید
• اعتیاد جنسی
• اعتیاد به تلویزیون
• اعتیاد به فضای مجازی

علائم اعتیاد چیست؟ 

تشخیص به موقع علائم مصرف مواد مخدر و عوارض آن در پیشگیری و درمان بیماری اعتیاد بسیار موثر است. این در حالی است که بسیاری از خانواده ها به علت نداشتن اطلاعات کافی در خصوص راه های پیشگیری از اعتیاد و نشناختن علائم مصرف مواد توانایی تشخیص به موقع را ندارند. بنابراین به راحتی از کنار علائم مصرف مواد عبور می‌کنند و زمانی متوجه بیماری اعتیاد می‌شوند که کار از کار گذشته است و فرزند یا همسرشان در دام بیماری اعتیاد است.

بسیاری از علائم اعتیاد به عدم توانایی فرد در کنترل خود برمی‌گردد. این علائم باعث ایجاد تغییراتی در موارد زیر می‌شود:

• روابط اجتماعی؛ مثلاً فرد وارد موقعیت‌هایی می‌شود که رفتار اعتیادگونه را تشویق می‌کند، ایجاد مشکل در محل کار یا مدرسه، غیبت بی دلیل از محل کار یا مدرسه، افزایش بی دلیل و بی رویه هزینه های فرد
• تغییرات رفتاری آشکار؛ مثلاً افزایش پنهان‌کاری، پرخاشگری های مکرر، تحریک پذیری و زود عصبانی شدن، گوشه گیری، کاهش چشمگیر حضور در مهمانی ها و کناره گیری از جمع، انجام رفتارهای تکانشی، دروغگویی های مکرر
• تغییرات مربوط به سلامتی؛ مثلاً بی‌خوابی یا پرخوابی، کاهش حافظه، افزایش یا کاهش غیرمعمول انرژی، افزایش یا کاهش اشتها، تغییر رنگ صورت، لب ها و دور چشم، قرمزی چشم، زرد شدن نوک انگشتان
• تغییرات شخصیتی و خلقی؛ مثل مهربان شدن، ولخرج شدن، بی عاطفه شدن یا عاطفه سطحی، بی تفاوتی، بی حوصلگی، خستگی، زیاد حرف زدن
• تغییرات ظاهری؛ مثل آشفتگی در لباس پوشیدن و رعایت نکردن نظافت شخصی

فرد مبتلا به اعتیاد، رفتارهای اعتیادگونه را با وجود مشکلات آن ترک نمی‌کند. در برخی موارد، این افراد کنترلی روی خود نداشته و حتی بیش از اندازه مصرف می‌کنند.

ویژگی‌های شخصیتی افراد معتاد چیست؟

مصرف ماده مخدر به مرور زمان دچار تغییر ویژگی‌های روحی و جسمی فرد می‌شود، در واقع این بیماری روی روح و روان فرد بسیار بیشتر از وضعیت جسمی او تاثیرگذار خواهد بود. مهم‌ترین نشانه‌های شخصیتی اعتیاد عبارتنداز:

• رفتار مرموز، انزوا و گوشه نشینی
• تغییر در سرگرمی‌ها و انتخاب دوستان جدید
• دروغ‌گویی، پنهان‌کاری و فریب‌کاری
• افت عملکرد درسی و کاری
• مشکلات حقوقی و مالی
• نادیده گرفتن مسئولیت

اعتیاد چطور عمل می‌کند؟ 

وابستگی به مصرف هر نوع ماده مخدری ریشه اجتماعی، خانوادگی و روانی دارد. اما اعتیاد چطور بدن فرد را درگیر می‌کند؟

نورون‌ها، سلول‌های عصبی هستند که در بدن انسان وظیفه انتقال پیام‌های عصبی را به عهده دارند. هر نورون وظیفه دریافت و انتقال پیام خاصی را به مغز دارد، به عنوان مثال نورون‌های موجود در مرکز بینایی و شبکیه چشم انسان وظیفه دریافت، انتقال و مخابره محرک نوری را به عهده دارد سپس با جمع‌آوری، تحلیل و انتقال آن‌ها به مغز تصویر دیده می‌شود.

نورون‌هایی که وظیفه انتقال پیام‌های احساسی را به عهده دارند در حین انجام این کار با آدرنالین، دوپامین، اندورفین و سروتونین تحریک می‌شوند.
استفاده از هر نوع ماده مخدری می‌تواند مقدار زیادی از این محرک‌ها را وارد بدن کند، به همین دلیل است که فرد در زمان مصرف ماده مخدر احساس شادی و سرخوشی زیادی دارد. در زمان ورود ماده مخدر و افزایش این محرک‌ها، بخش‌هایی از مغز که وظیفه تولید آن‌ها هستند با حجم زیادی از سروتونین در خون مواجه می‌شوند که آن‌ها را تولید نکرده‌اند و فرد با مصرف مواد مخدر آن‌ها را وارد خون می‌کند. به همین دلیل فعالیت این بخش‌ها متوقف می‌شود، به همین دلیل است که با کاهش میزان سروتونین و فرد دچار افسردگی، حال بد و احساسات منفی می‎شود و برای رسیدن به حال خوب و سرخوشی مجددا مواد مخدر مصرف می‌کند. این بازه زمانی در هر فردی با توجه به شرایط روحی و جسمی و نوع ماده مخدر بین ۸ تا ۱۲ ساعت متغیر است.

بدین ترتیب با تکرار این چرخه و افزایش مصرف ماده مخدر تولیدکنندگان سروتونین در بدن ضعیف‌تر می‌شوند و دست از فعالیت برنمی‌دارند، همین امر موجب وابستگی شدید فرد به ماده مخدر می‌شود.

همچنین بخوانید: ال اس دی چیست؟ علائم مصرف، عوارض و اعتیاد به LSD

مغز

برخی افراد ممکن است یک ماده مخدر خاص را مصرف کنند یا یک بار رفتار اعتیادآوری را انجام دهند اما دوباره آن را تکرار نکرده و معتاد نشوند. اما برخی دیگر از افراد به اعتیاد دچار می‌شوند. این امر به علت لوب‌های پیشانی مغزی رخ می‌دهد. لوب‌های پیشانی وظیفه دارند احساس پاداش جویی و لذت را به تاخیر بیندازند. در افراد مبتلا به اعتیاد، لوب پیشانی به خوبی عمل نکرده و حس خشنودی و لذت به سرعت ایجاد می‌شود.

مطلب مرتبط: افسردگی بعد از ترک شیشه چیست؟ علل و درمان

البته عملکرد نادرست سایر بخش‌های مغز هم می‌تواند باعث اعتیاد شود. از سایر دلایلی که منجر به اعتیاد می‌شوند می‌توان به عدم تعادل شیمیایی در مغز و اختلالات ذهنی مثل اسکیزوفرنی یا اختلال دوقطبی اشاره کرد.

مقاله مرتبط: کراک چیست؟ عوارض، اعتیاد و ترک این ماده مخدر

محیط اطراف

علاوه بر دلایل روانی و فکری اعتیاد، متخصصان بر این باور هستند که در معرض مواد مخدر قرار گرفتن یا قرار گرفتن در محیطی که رفتارهای اعتیادگونه در آن جریان دارد نقش اساسی در ابتلا به اعتیاد بازی می‌کند.

همچنین ژنتیک می‌تواند احتمال اعتیاد را تا پنجاه درصد افزایش دهد. البته وجود اعتیاد در خانواده‌ها لزوماً به این معنا نیست که فرد به اعتیاد مبتلا می‌شود.

محیط اطراف و فرهنگ نقش مهمی در نحوه پاسخگویی فرد به مواد مخدر و رفتارهای اعتیادی دارد. نداشتن حمایت عاطفی و اجتماعی هم می‌تواند باعث ایجاد اعتیاد شود. صدمات روحی هم می‌تواند توانایی کنار آمدن فرد را مختل کرده و منجر به رفتارهای اعتیادی شود.

مراحل اعتیاد چیست؟

اعتیاد چند مرحله دارد. در واقع عکس‌العمل مغز و جسم در مراحل اولیه اعتیاد با عکس‌العمل آن در مراحل بعدی متفاوت است.

چهار مرحله اعتیاد عبارتند از:

1. امتحان کردن: در این مرحله فرد از سر کنجکاوی یا به صورت تفننی مصرف می‌کند.
2. مصرف مرتب:‌ در این مرحله فرد وارد موقعیت‌های اجتماعی می‌شود که مواد مصرف می‌کنند.
3. ایجاد مشکل: در این مرحله فرد به اندازه بسیار زیادی مواد مخدر بدون توجه به عواقب آن مصرف می‌کند.
4. وابستگی: در این مرحله فرد بدون توجه به عواقب منفی احتمالی، هر روز یا چند بار در روز، مواد مخدر مصرف می‌کند.

دو مفهوم بسیار مهم در مراحل اعتیاد که مانع از توقف مصرف مواد می‌شوند مفاهیم «تحمل» و «محرومیت» است.

تحمل

به میزان مواد یا دارویی اشاره دارد که فرد در طول مصرف مداوم آن ماده یا دارو، به نشئگی اوایل مصرف نمی‌رسد و برای اینکه بتواند نشئگی مناسبی را تجربه نمایند یا به حالت عادی برگردد، مجبور است دوز بیشتری از آن ماده یا دارو را مصرف کند.

بسیاری از بیماران با این استدلال اضطراب خود را کاهش می‌دهند که می‌توانند مصرف خودشان را در همین اندازه نگه دارند و حتی تعداد دفعات مصرف را هم مدیریت کنند اما وقتی از آنها میپرسیم که چطور شد نتوانستند مدیریت کنند، همگی پاسخی مشخص دارند «می‌خواستیم اما نمی‌شد».

محرومیت

به مجموعه علائمی اشاره دارد که فرد بعد از قطع مصرف مواد و رسیدن زمان مصرف، آنها را تجربه می‌کند و در موادهای مختلف متفاوت است. به طور مثال در مواد مخدر (تریاک، هروئین) فرد دردهای عضلانی شدید، آبریزش بینی، اسهال و استفراغ و … را تجربه می‌کند.

یا در مواد محرک مثل شیشه، فرد حملات اضطراب یا افسردگی شدید را تجربه می‌کند. علائم خماری به قدری دردناک هستند که فرد برای مواجه نشدن با آنها معمولا توانایی توقف مواد را در خود نمی‌بیند و ترجیح می‌دهد که مصرف مواد را ادامه دهد یا درمان را نصفه رها کند.

البته لازم به توضیح است که علائم محرومیت، مدت زمان زیادی ادامه پیدا نمی‌کند و بعد از مدت کوتاهی بدن توانایی تطبیق با شرایط بدون مواد را پیدا میکند. ذهن و مغز تنها قسمتی از بدن است که توانایی تطبیق با شرایط بدون مواد را ندارد.

عواقب اعتیاد چیست؟

در صورتی که درمان اعتیاد سریعاً اتفاق نیفتد، مصرف مواد مخدر و عوارض آن منجر به عواقب درازمدت می‌شود. این عواقب عبارتند از:

• عواقب فزیکی؛ مثل بیماری‌های قلبی، HIV و ایدز و آسیب عصبی
• عواقب عاطفی و روانی؛ مثل اضطراب، استرس و افسردگی
• عواقب اجتماعی؛ مثل به زندان افتادن یا تخریب روابط
• عواقب مالی؛ مثل ورشکستگی مالی و بدهکاری

آیا ترک اعتیاد امکان‌پذیر است؟

بیماری اعتیاد مانند سرماخوردگی نیست که بعد از چند روز استراحت و مصرف چند قرص قابل درمان باشد، حتی مانند بیماری‌های دیگر هم نیست که برای آن واکسن یا داروی مشخصی وجود داشته باشد و با مصرف آن در برابر این بیماری ایمن شوید.
بسیاری از پزشکان بر این باورند که اعتیاد قابل درمان نیست بلکه قابل کنترل و مدیریت است، ریشه اعتیاد برای همیشه در روح و جسم فرد باقی می‌ماند. با وجود این اگر بدن فرد پاک شود باز هم ممکن است بر اثر یک سانحه ناگوار، یک غم بزرگ یا هر موضوع ناراحت کننده دیگری که استرس و اضطراب به فرد وارد کند درگیر اعتیاد شوند.

افرادی که اعتیاد دارند و ترک می‌کنند باید بعد از ترخیص از کمپ یا مراکز ترک اعتیاد در جلسات گروهی یا انفرادی مشاوره شرکت کنند، تا از لحاظ روحی و روانی درمان آن‌ها تکمیل شود.

آیا مصرف تفننی مواد هم بیماری اعتیاد محسوب می‌شود؟

بر اساس تعریف بالا مصرف مواد زمانی بیماری محسوب می‌گردد که فرد توانایی توقف مصرف مواد را ندارد و عمده وقت، هزینه و توجه اش نیز معطوف به مواد شده است. تا جایی که در امور فردی، خانوادگی، شغلی و اجتماعی با مشکل جدی مواجه شده است.

تحقیقات علمی نشان می‌دهد که مصرف مواد به علت ایجاد تحمل و محرومیت در بدن امکان مصرف تفننی را از فرد می‌گیرد و بعد از مدت کوتاهی به مصرف مداوم تبدیل می‌شود.

مثل این است که به فرد دستور دهید با وجود دیدن لیمو و استشمام بوی لیمو از ترشح بزاق دهانش جلوگیری نماید. مصرف تفننی مواد، مساوی ورود بلاشک به بیماری اعتیاد است.

داروهای قابل استفاده در ترک اعتیاد کدامند؟

در فرآیند ترک اعتیاد، پزشکان از داروهای مختلفی استفاده می‌کنند که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

متادون

یکی از رایج‌ترین داروهایی که در مراکز ترک اعتیاد از آن استفاده می‌کنند متادون است. از این دارو بیشتر در مراحل سم زدایی بدن از هروئین و تریاک استفاده می‌شود و موجب کاهش درد و خماری و تسکین علائم مصرف مواد مخدر می‌شود.

کلونیدین

یکی از داروهای خوراکی که در ترک اعتیاد بسیار موثر بوده کلونیدین است که مصرف آن عوارض بسیاری به همراه دارد. مقدار مصرف مجاز این دارو برای بیماران ۱ میلی گرم در روز است.
از این دارو برای کاهش علائم خماری، تعریق، درد عضلانی، تهوع و استفراغ استفاده می‌کنند.
مصرف بیش از اندازه این دارو با خواب آلودگی و فشار خون بالا همراه است.

بوپرنورفین

یکی از جدیدترین داروهای ترک اعتیاد است که در مرحله سم زدایی از آن استفاده می‌کنند. مصرف آن موجب وابستگی بیمار می‌شود، به همین دلیل اگر به دنبال قطع مصرف آن هستید بهتر است با مشورت پزشک و کاهش دوز مصرفی این کار را انجام دهید.

آنتی هیستامین

یکی از شایع‌ترین و رایج‌ترین داروهای قابل استفاده در ترک اعتیاد آنتی هیستامین است که در درمان علائم ترک مانند بی‌قراری و بی‌خوابی موثر است.

نالتروکسان

عملکرد این دارو شبیه به داروهای آنتاگونیستی است و محل اتصال گیرنده‌ها را مسدود می‌کند، پزشکان از این دارو در تشخیص و درمان مسمومیت‌های ناشی از مصرف مواد مخدر استفاده می‌کنند.

آنتاگونیست

آگونیست یک ماده شیمیایی در بدن است که می‌تواند نقش ماده مخدر را بازی کند و با متصل شدن به سلول‌های بدن، باعث واکنش شیمیایی شود. مصرف آنتاگونیست مانع از این اتصال شده و محل اتصال را مسدود می‌کند.

درمان اعتیاد چگونه است؟

همه انواع اعتیاد قابل درمان هستند. بهترین درمان اعتیاد، درمان جامع است؛ چرا که اعتیاد می تواند بخش‌های مختلف زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد.

انواع راه‌های درمان اعتیاد عبارتند از:

• دارودرمانی؛ برای درمان اختلالات روانی مثل افسردگی یا اسکیزوفرنی
• رواندرمانی؛ شامل درمان گروهی، مشاوره فردی و درمان شناختی رفتاری (CBT)
• خدمات پزشکی؛‌ برای درمان عواقب جدی اعتیاد
• کمپ ترک اعتیاد و تحت نظر قرار گرفتن
• گروه‌های حمایتی و خودمراقبتی

همانطور که در ابتدای مطلب عنوان کردیم اعتیاد یک بیماری است که در صورت عدم کنترل می‌تواند تشدید شود و عوارض و عواقب بسیار خطرناکی را در پی داشته باشد. امروزه می‌توان درمان این بیماری را به شیوه‌های مختلفی چون درمان اعتیاد با طب سنتی، درمان اعتیاد در خانه، درمان اعتیاد با کمک دارو و بستری شدن در کلینیک‌ها و مراکز ترک اعتیاد انجام داد.
در نهایت ترک اعتیاد باید زیر نظر پزشک و کاملا اصولی انجام شود تا احتمال کمتری در بازگشت آن وجود داشته باشد.

  اعتیاد، بلای خانمان‌سوز 

اعتیاد به مواد مخدر صنعتی، سنتی و نیمه صنعتی می‌تواند عواقب و نتایج بسیاری سنگینی برای فرد به همراه داشته باشد. این عواقب زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اعتیاد تنها خانواده و زندگی فرد را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد بلکه یک آسیب اجتماعی به شمار می‌رود.
برای درمان این بیماری و بهبود آن باید به مراکز ترک اعتیاد و کلینیک‌های معتبر مراجعه کرد. در این کلینیک‌ها با شیوه‌های جدید و به روز به بیمار کمک می‌کنند تا از شر این بلا خلاص شوند.

سوالات متداول 

1. چه غذاهایی برای ترک اعتیاد مناسب و مفید هستند؟
   مکمل‌ها، ویتامین‌ها، فیبر، سبزیجات و آنتی اکسیدان از غذاهای مفید در ترک اعتیاد هستند.
2. رایج‌ترین داروی موثر در ترک اعتیاد چیست؟
   متادو یا مورفین از رایج‌ترین و شایع‌ترین داروهای موثر در ترک اعتیاد هستند.
3. ترک هروئین چقدر طول می‌کشد؟
   معمولا برای ترک ۱.۵ گرم هروئین حدود ۳ شب، ۲.۵ گرم هروئین به سم زدایی سریع و ۲ شب بستری، ۳ گرم هروئین به سم زدایی سریع و ۳ شب بستری، بیش از ۳ گرم هروئین به سم زدایی سریع و ۱۴ روز بستری نیاز دارد.
4. مراحل ترک انواع مواد مخدر و الکل به چه صورت است؟
   شروع درمان، پرهیز زود هنگام، حفظ پرهیز و بازیابی پیشرفته چهار مرحله اصلی ترک مواد مخدر و الکل است.