اختلال علائم جسمانی (Somatic Symptom Disorder)، حالتی است که فرد به طور افراطی به علائم بدنی خود توجه دارد و درباره سلامتی خود دچار نگرانی شدید می‌شود. به طور مثال، فردی بدون وجود هیچ شواهد علمی، سردرد خود را نشانه ی تومور مغزی می‌داند و استرس زیادی نسبت به سلامتی خود دارد. این اختلال در هر جنس و سنی می‌تواند رخ دهد اما شیوع آن در اوایل بزرگسالی بیشتر است. افراد مبتلا به اختلال علائم جسمانی یا سوماتیک سمپتوم، علائم جسمانی خود را به مشکلات سلامت جدی نسبت می‌دهند در حالی که شواهدی برای آن وجود ندارد. برای آشنایی بیشتر با اختلال علائم جسمانی این مطلب را بخوانید.
اختلال علائم جسمانی چیست؟
اختلال علائم جسمانی، جسمانی شکل یا شبه جسمی، یکی از انواع اختلالات روان‌تنی است که در آن فرد نشانه های جسمانی مختلف خود را به یک بیماری جدی و معمولا خطرناک مرتبط می‌داند و درباره وضعیت سلامتی مضطرب می‌شود. این اتفاق در حالی می‌افتد که معاینات پزشکان، عامل ایجاد کننده مشکل جسمی‌را پیدا نمی‌کنند و آن را به وضعیت روانی فرد نسبت می‌دهند. تمرکز افراطی بر بدن، همراه با اضطراب و افکار منفی، کیفیت زندگی فرد را کاهش می‌دهد.
اختلال علائم جسمی‌یا سوماتیک سمپتوم در سه سطح شدید، متوسط و خفیف رخ می‌دهد. دردهایی که افراد مبتلا به علائم جسمانی تجربه می‌کنند، مانند تنگی نفس، معده درد، بی حسی و مشکلات گوارشی، ناشی از مشکلات روانشناختی و نه به دلیل بیماری جسمی‌است. مشغولیت ذهنی مداوم به نشانه های بدنی، جلوی تفکر سالم و رفتار بهنجار افراد را می‌گیرد و آن ها را دچار وسواس های فکری و اضطراب بیماری می‌کند.
برای خواندن: اختلال پوست کنی چیست؟ علائم، علت، انواع و درمان درماتیلومانیا
نشانه های اختلال علائم جسمانی
افراد مبتلا به اختلال علائم جسمانی مجموعه‌ای از علائم جسمانی و روانی را تجربه کنند که می‌تواند در هر فرد به صورت متفاوت با شدتی متغیر رخ دهد، این نشانه ها عبارتند از:
نشانه های روانشناختی اختلال علائم جسمانی
- نگرانی بیش از حد درباره بیماری‌های جسمانی
- ترس از بیماری و از دست دادن سلامت
- وسواس فکری درباره مبتلا شدن به بیماری
- اضطراب و استرس زیاد درباره احتمال مبتلا شدن به یک بیماری مهلک
- افکار منفی درباره وضعیت بهداشتی
- عدم اعتماد به تشخیص پزشکان
نشانه های جسمی‌اختلال علائم جسمانی
- دردهای مزمن مانند سردرد یا درد عضلانی
- احساس خستگی مفرط و نداشتن انرژی
- مشکلات گوارشی مانند تهوع یا یبوست
- تپش قلب یا درد قفسه سینه
- سرگیجه و احساس نداشتن تعادل
- مشکلات تنفسی و تنگی نفس
- بی‌حسی یا گزگز در اندام ها
- اختلال در خواب یا بی‌خوابی
همچنین بخوانید: هجوم افکار یا وسواس فکری چیست و برای رهایی از آن چه باید کرد؟
تشخیص اختلال علائم جسمانی
تشخیص اختلال علائم جسمانی کار ساده ای نیست. این مشکل با بسیاری از بیماری های جسمی و اختلالات روانی مانند اختلال ساختگی، اختلال اضطراب بیماری، اختلال درد و اختلال تبدیلی همپوشانی دارد. به همین جهت لازم است تا افراد به دقت مورد وارسی فیزیکی و روانی قرار بگیرند. اقدامات تشخیصی علائم جسمانی شامل موارد زیر هستند:
معاینه پزشکی
اولین اقدام باید رد هرگونه بیماری، نقص یا بیماری جسمی‌باید که می‌تواند علامت بدنی که فرد از آنها شکایت دارد را ایجاد کند. به همین دلیل باید تمام آزمایش ها و معاینات فیزیکی برای اطمینان از بیمار نبودن فرد انجام شود و به او در این باره که هیچ خطری سلامت او را تهدید نمی‌کند اطمینان داده شود.
مطلب جالب برای خواندن: اختلال کاتاتونیا چیست؟ علائم، انواع، علت و درمان کاتاتونی
بررسی روانشناختی
پس از اطمینان یافتن از اینکه علائم جسمانی ناشی از بیماری نیست، لازم است که فرد برای بررسی روانشناختی به روانشناس یا روانپزشک ارجاع داده شود. متخصصان سلامت روان می‌توانند تاریخچه زندگی فرد را مورد کاوش قرار دهند و ریشه افکار و باورهایش درباره بیماری را شناسایی کنند. بعد از اینکه متوجه شدند فرد دچار یک اختلال روانی است، باید علائم او را با ملاک های تشخیصی اختلال علائم جسمانی در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی مطابقت دهند.
بررسی روانپزشکی مانع از تشخیص اشتباه و نسبت دادن شرایط فرد با اختلالات روانی دیگر مانند اختلال ساختگی، اختلال تبدیلی، اختلال درد و اضطراب بیماری می‌شود. ملاک های تشخیصی اختلال علائم جسمانی در DSM-5 عبارت است از:
۱. علائم جسمانی یا نشانه های بدنی که برای فرد قابل توجه و جدی است.
۲. افکار منفی و نگرانی جدی و قابل توجه که درباره وضعیت سلامتی وجود دارد.
۳. تغییر نشانه ها اما تداوم آن در طول یک دوره حداقل ۶ ماهه باید وجود داشته باشند.
۴. صرف زمان و انرژی زیاد برای کنترل نشانه هایی که به عنوان بیماری جدی احساس می‌کند.
برای درمان مشکلات سلامت روان خود، از بهترین متخصصین روانشناس نوبت رزرو کنید:
برای مشاهده لیست و رزرو نوبت رواندرمانی با بهترین روانشناس سایر شهرها کلیک کنید.
علت اختلال علائم جسمانی
علت مشخصی برای اختلال علائم جسمانی شناسایی نشده است. اما متخصصان ترکیبی از عوامل زیستی، روانی و اجتماعی را در بروز این اختلال در نظر می‌گیرند. بارزترین علل اختلال علائم جسمانی عبارتند از:
- عوامل ژنتیکی و تاثیر وراثت در بروز اختلال جسمانی شکل یا سوماتیک سمپتوم
- رویدادهای استرس زا به عنوان عوامل محرک و برانگیزاننده اختلالات روانی از جمله اختلال علائم جسمانی
- اختلالات روانی مانند اختلالات اضطرابی، افسردگی یا اختلال وسواس فکری و عملی (OCD)
- تاثیر فرهنگ و عادت افراد به توصیف مشکلات روانی از طریق نشانه های بدنی
عوامل ژنتیکی
به نظر می‌رسد یکی از عوامل دخیل در بروز اختلال علائم جسمانی، تاثیر ژنتیک و وراثت است. پژوهشگران در بررسی های خود به این نتیجه رسیده اند که افرادی با سابقه خانوادگی اختلالات روان‌تنی یا اضطرابی دارند، بیشتر در معرض اختلال سوماتیک سمپتوم قرار دارند.
برای مطالعه: پانیک چیست؟ اختلال پانیک را بیشتر بشناسید
رویدادهای استرس‌زا
تجربه رویدادهای استرس زا مانند از دست دادن عزیز، طلاق، سو استفاده جنسی، بدرفتاری والدین یا مشکلات شغلی می‌تواند محرکی برای این اختلال باشد. مثلا کسی را تصور کنید که پدر خود را از دست داده و با شکایت گوش درد شدید به مراکز درمانی مراجعه می‌کند، اما پزشک هیم دلیلی برای درد او مانند ویروس، عفونت یا آسیب به پرده گوش پیدا نمی‌کند. در صورتی که درد گوش او تا ۶ ماه ادامه داشته باشد یا مشکل جسمی‌دیگری هم رخ دهد، ممکن است دچار اختلال علائم جسمانی ناشی از استرس و فشار روانی شده باشد.
اختلالات روانی
احتمال بروز اختلال علائم جسمی در افراد با سلامت روان پایین و حساسیت بالا بیشتر است. وجود اضطراب یا افسردگی می‌تواند احتمال وقوع اختلال علائم جسمانی را افزایش دهد. کسی که مدت ها است با مشکلات اضطرابی دست و پنجه نرم می‌کند، نسبت به فردی که استرس کنترل شده ای دارد، نسبت به علائم جسمانی اش حساس تر است.
تاثیر فرهنگ
در برخی فرهنگ‌ها و جوامع، ابراز مشکلات روانی به شکل علائم جسمانی شایع‌تر است. به طور نمونه بسیاری از ایرانی ها، مشکلات جسمی‌مانند سردرد یا معده درد را مربوط به عوامل تنش های زندگی و اضطراب و فشار روانی می‌دانند. معمولا این جمله را بکار می‌برند که: درد تو عصبی است و ریشه روانی دارد.
جلب توجه
والدین بی توجه و بد رفتار که نیازهای کودک خود را نادیده می‌گیرند، زمینه را برای بروز اختلالاتی همچون علائم جسمانی فراهم می‌کنند. این کودکان ممکن است با هدف جلب توجه، شروع به تمارض و بزرگنمایی نشانه های بدنی خود کنند. این کودکان احتمالا این رفتارها را در خود نهادینه می‌کنند و در بزرگسالی نیز برای جلب توجه و رسیدن به خواسته های خود، مشکلات جسمی‌خود را بزرگ جلوه می‌دهند و دایما از درد و نقص های بدنی خود شکایت می‌کنند.
برای مطالعه: وسواس چک کردن یا وسواس وارسی چیست؟ درمان آن کلیک کنید.
تفاوت اختلال علائم جسمانی با سایر اختلالات مشابه
همانطور که گفته شد اختلال علائم جسمانی با تعدادی از اختلالات مشابه، همپوشانی زیادی دارد. به همین جهت لازم است تا برای افزایش آگاهی و تفاوت قائل شدن بین این اختلالات با علائم تقریبا یکسان، به تفاوت های آنها توجه جدی شود. برخی از مهمترین اختلالات مشابه با اختلال علائم جسمانی و تفاوت آنها در بخش زیر ذکر شده است:
اختلال علائم جسمانی و اختلال ساختگی
افراد مبتلا به اختلال ساختگی به طور عمدی به خود یا فردی دیگر آسیب می‌زنند. هدف این افراد از ایجاد عمدی نشانه های بدنی جلب توجه، محبت یا استفاده از امکانات مراقبتی و پزشکی است. اما بیماران مبتلا به اختلال علائم جسمانی، نسبت به سلامت خود نگران هستند و علائم تجربه شده را عمدا ایجاد نمی‌کنند. این افراد از توجه نشان دادن به نشانه های بدنی خود به دنبال سوءاستفاده از شرایط و امکانات نیستند.
اختلال علائم جسمانی و اختلال تبدیلی
نشانه های بدنی در اختلال علائم جسمانی معمولا مداوم و مزمن هستند و حداقل ۶ ماه طول می‌شکند. در حالی که دردها و علائم ناشی از اختلال تبدیلی حاد و کوتاه مدت هستند. مانند فردی که به دلیل تجربه یک استرس شدید به فلج موقتی دچار می‌شود.
اختلال علائم جسمانی و اضطراب بیماری
بارزترین ویژگی اختلال اضطراب بیماری، نگرانی و ترس شدید درباره بیمار شدن بدون وجود نشانه یا شواهد برای آن است. اما اختلال علائم جسمانی با توجه و تمرکز فرد به علائم جسمانی و احتمال ارتباط آنها با یک بیماری جدی مشخص می‌شود.
مطالعه این مطلب را از دست ندهید: ترس از مرگ یا تاناتوفوبیا؛ علل، درمان و تفاوت آن با اضطراب مرگ
درمان اختلال علائم جسمانی
تمرکز اصلی درمان اختلال علائم جسمانی، بر کاهش نگرانی و افکار منفی و مضطرب کننده درباره مشکلات جسمی‌و بیمار بودن است. به همین دلیل بیشتر افراد مبتلا به اختلال سوماتیک سمپتوم باید تحت رواندرمانی و دارو درمانی همزمان قرار بگیرند. درمان اختلال علائم جسمانی موارد زیر را شامل می‌شود:
- رواندرمانی با هدف بازسازی شناختی، افزایش آگاهی و کنترل افکار منفی و نامطلوب
- دارو درمانی به منظور کنترل اضطراب، افسردگی و وسواس نسبت به بیماری و علائم آن
روان درمانی برای اختلال علائم جسمانی
رواندرمانی و مراجعه به یک روانشناس خوب به بیماران کمک می‌کند تا بتوانند توجه زیادی که به یک علامت جسمانی دارند را کنترل کنند و هر درد، مشکل جسمی‌یا نقصی را نشانه ای از بیماری مهلک ندانند. روانشناس با تخصص و دانش خود سعی می‌کند تا به بیماران نشان دهد که این افکار منفی چگونه اضطراب آنها را افزایش می‌دهد و به فرآیند بهتر تفکر کمک کند. همچنین روان درمانی کمک می‌کند تا افراد نگران درباره احساس ترس خود صحبت کنند، هیجاناتی که تجربه می‌کنند را بازگو کنند و در فضایی همدلانه و امن به بازسازی بخش های آسیب دیده روان بپردازند.
بیشتر بخوانید: اختلال سوگ طولانی مدت چیست؟ علائم، علت، درمان و پیشگیری
دارو درمانی
در کنار روان درمانی که بر بهبود شرایط روانی و آسیب های وارد شده تمرکز دارد، در مواردی که شدت اختلال شدید و باعث نقص در عملکرد روزانه می‌شود، مصرف دارو لازم است. داروها تاثیری مثبت بر مغز دارند و باعث کارکرد بهتر آن می‌شوند. از جمله رایج ترین داروهای موثر بر اختلال علائم جسمانی عبارتند از:
- داروهای ضدافسردگی‌های SSRI، مانند سرترالین، فلوکستین، یا سیتالوپرام برای کاهش افسردگی
- داروهای ضداضطراب، مانند آلپرازولام یا کلونازپام برای کنترل اضطراب و علائم اختلال
- داروهای تثبیت‌کننده‌های خلق، به منظور تثبیت حالات خلقی مخصوصا در صورت وجود اختلالات خلقی مانند دو قطبی
اختلال علائم جسمانی در کودکان
کودکان هم ممکن است دچار اختلال علائم جسمانی شوند، اما واکنش آنها و شیوه کنار آمدن با آن در کودکان متفاوت از بزرگسالان است. اختلال سوماتیک سمپتوم در کودکان معمولا به صورت شکایت های مکرر از احساس درد در اندام های مختلف مانند سر یا ناحیه شکم است. اما این دردها یا شکایت های جسمانی با اقدامات درمانی بهبود پیدا نمی‌کند. کودکان ممکن است از رفتن به مدرسه و حضور در جمع اجتناب کنند و پرخاشگری و حساسیت رفتاری آنها افزایش پیدا کند.
جلب توجه و محبت والدین، استرس حضور در مدرسه یا گروه های همسالان، الگوبرداری از رفتار والدین و تنش های خانوادگی، از جمله علل اختلال علائم جسمانی در کودکان است.
همچنین بخوانید: انواع فوبیا و ترس | لیست کامل ترس های مختلف
راهکارهای خانگی کنار آمدن با اختلال علائم جسمانی
در کنار اقدامات درمانی جدی و حرفه ای، لازم است تا فرد مبتلا و اطرافیان او کارهایی انجام دهند تا آرامش بیشتری در زندگی برای بیمار مهیا و امکان موفقیت درمانی افزایش پیدا کند. برخی از بهترین اقدامات برای بهبود اختلال علائم جسمانی را در ادامه می‌خوانید:
- پایبندی به فرآیند درمانی از جمله حضور در جلسات روان درمانی و مصرف منظم داروها
- اختصاص زمانی برای ریلکسیشن به منظور دور کردن استرس و بازگردانی احساس آرامش
- تغذیه سالم و مفید برای افزایش سلامت جسمی‌و بهبود عملکرد بدن
- ورزش و فعالیت روزانه به دلیل رابطه مستقیم بر کاهش بیماری ها و افزایش سلامتی
- عدم توجه بیش از حد اطرافیان به سخنان و نارضایتی های ابراز شده فرد
- فراهم کردن یک محیط حمایتی و احساس دوست داشته شدن و مکانی برای رفع نیازهای عاطفی
- اجتناب از تحقیر افراد مخصوصا کودکان به دلیل رفتارهای ناسالم
- گوش دادن به افکار نگران کننده و منفی و جلوگیری از تجربه هیجانات منفی با اطمینان بخشی درباره سلامت
چکیده مطلب
اختلال علائم جسمانی یا سوماتیک سمپتوم، اختلال روانی پیچیده است که فرد نشانه‌های بدنی خود را جدی‌تر از آنچه هست، تفسیر می‌کند. با درمان به‌موقع و مناسب، این اختلال قابل کنترل است. درمان افراد مبتلا به علائم جسمانی از طریق رواندرمانی و دارو درمانی با هدف کنترل اضطراب، افسردگی، علائم بیماری، بازسازی شناختی و جلوگیری از نگرانی بی مورد درباره وضعیت سلامتی انجام می‌شود.
منابع: clevelandclinic, webmd, mayoclinic, psychiatry
ثبت ديدگاه