اختلال کاتاتونیا نوعی اختلال است که آگاهی فرد از دنیای اطراف خود را مختل میکند. افراد مبتلا به این عارضه گاهی fi محیط اطراف خود بسیار کم واکنش نشان می‌دهند یا اصلاً واکنش نشان نمی‌دهند. افراد دارای اختلال کاتاتونیا معمولاً به‌گونه‌ای رفتار میکنند که برای خود یا دیگران غیرمعمول، غیرمنتظره یا نگران‌کننده باشد. اختلال کاتاتونیا میتواند عوارض خطرناکی داشته باشد، اما با دارو یا تکنیک‌های دیگر زیادی درمان‌شدنی است.
اختلال کاتاتونیا چیست؟
طبق گفته دانشمندان، کاتاتونیا در روانشناسی یک اختلال عصبی روانپزشکی محسوب میشود که عملکرد مغز شما را مختل میکند و نحوه پردازش و واکنش شخص به دنیای اطراف را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. افراد مبتلا به بیماری کاتاتونیا اغلب به اتفاقاتی که در نزدیکی رخ می دهد واکنش نشان نمی‌دهند یا ممکن است به‌گونه ای واکنش نشان دهند که غیرعادی به نظر برسد. اختلال در ارتباطات، حرکت‌های غیرعادی، نداشتن تحرک و ناهنجاری‌های رفتاری بارزترین ویژگی این بیماری است. این علائم ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد.
تحقیقات فشرده در دو دهه گذشته به این انجامیده است که کاتاتونیا به‌عنوان یک تشخیص مستقل در طبقه‌بندی بین‌المللی بیماری‌ها، ویرایش یازدهم (ICD-11)، از سال ۲۰۲۲ به رسمیت شناخته شود. اختلال کاتاتونیا در ۵ تا ۱۸ درصد از بیماران بستری در بخش‌های روانپزشکی یافت می شود.
در بیماران کاتاتونیا که تشخیص درست نمی‌گیرند، عوارض بیماری میتواند بسیار خطرناک باشد؛ پس تشخیص زودهنگام علائم کاتاتونیا برای شروع درمان مناسب برای دستیابی به یک نتیجه مطلوب بسیار مهم است.
علائم کاتاتونیک
براساس کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روانپزشکی امریکا، DSM-5، علائم اختلال کاتاتونیک به‌این شرح است:
- تحریک‌پذیری یا آشفتگی
- کاتالپسی
- اکولالیا
- اکوپراکسی
- قفل‌شدن صورت
- حرکت‌های غیرعادی
- لالیسم (ناتوانی در حر‌زدن)
- نگاتیویسم
- حالت‌دادن بدن
- بی‌واکنشی
- انعطاف‌پذیری شمع‌مانند
تحریک‌پذیری
آشفتگی (Agitation) یا تحریک‌پذیری در اختلال کاتاتونیا به‌این معناست که فرد به‌شدت بی‌قرار می شود و نمی‌تواند بی‌حرکت بماند.
افراد با بیماری کاتاتونیا ممکن است به جلو و عقب حرکت کنند، فریاد بزنند یا اندام‌های خود را بدون هیچ هدف مشخصی حرکت دهند؛ برای مثال، ممکن است فردی دائماً بلند شود و بنشیند یا دستان خود را به‌طور غیرقابل‌کنترلی تکان دهد.
کاتالپسی؛ از خصوصیات کاتاتونیا
کاتالپسی (Catalepsy) در کاتاتونیا به‌این معناست که فرد مبتلا برای مدت طولانی در یک وضعیت مشخص می‌ماند، حتی اگر آزاردهنده باشد.
این افراد در حالتی مانند بالابردن بازو یا نشستن در وضعیتی نامناسب، ساعت‌ها بدون حرکت می‌مانند؛ برای مثال، شخصی ممکن است روی صندلی بنشیند و دستش در هوا باشد، حرکت نکند یا به دیگران پاسخ ندهد.
اکولالیا؛ نشانه بیماری کاتاتونیا
اکولالیا (Echolalia) در کاتاتونیا زمانی است که فرد به‌طور خودکار کلمه‌ها یا عبارت‌هایی را که دیگران می‌گویند تکرار میکند.
آنان ممکن است بدون درک یا قصد، از صحبت‌های شخص دیگری تقلید کنند؛ برای مثال، اگر بگویید «سلام، چطوری؟» آنان ممکن است بلافاصله پاسخ دهند: «سلام، چطوری؟» حتی اگر این پاسخ درست نباشد.
اکوپراکسی؛ نشانه اختلال کاتاتونیا
یکی از علائم کاتاتونیک اکوپراکسی (Echopraxia) است، یعنی فرد به‌طور غیرارادی حرکت‌ها یا ژست‌های دیگران را تقلید میکند.
افراد دارای اختلال کاتاتونیا ممکن است بدون آنکه قصد داشته باشند یا از آن آگاه باشند، از اعمال شخص دیگری کپی کنند؛ برای مثال، اگر شما دست خود را بالا بیاورید، آنان ممکن است بلافاصله دست خود را به‌همان شکل بالا ببرند، حتی اگر در آن موقعیت این کار لازم نباشد.
قفل‌شدن صورت درنتیجه کاتاتونیا
قفل‌شدن صورت یا Grimacing یکی از خصوصیات کاتاتونیاست. در این حالت یک فرد، بدون دلیل موجه، حالت‌های غیرمعمول و اغلب اغراق‌آمیز صورت را انجام می‌دهد.
آنان ممکن است به‌طور مکرر صورت خود را به حالت اخم، تمسخر یا باقی حالت‌ها تغییر دهند؛ برای مثال، ممکن است شخصی دائماً بینی خود را چین‌وچروک کند یا دهان خود را به‌شکل های عجیب‌وغریب بپیچاند، حتی زمانی که هیچ احساسات شدیدی احساس نمی‌کند.
حرکت‌های غیرارادی
انجام‌دادن حرکت‌های غیرارادی یا Mannerism از علائم بیماری کاتاتونیا محسوب میشود. در این نشانه شخص به‌طور مکرر حرکت‌ها یا ژست‌های عجیب‌وغریب انجام می دهد.
این اقدامات اغلب خارج از چارچوب هستند و بی‌هدف به نظر می‌رسند؛ برای مثال، شخصی ممکن است به‌طور مداوم حرکت‌های دست دقیق انجام دهد یا به‌روشی عجیب‌وغریب و اغراق‌آمیز راه برود، حتی زمانی که حرکت‌های ساده کافی باشد.
لالیسم یا ناتوانی در حرف‌زدن؛ از علائم اختلال کاتاتونیا
لالیسم (Mutism) یا ناتوانی در صحبت‌کردن که در کاتاتونیا اتفاق می‌افتد هنگامی است که شخص، باآنکه از نظر فیزیکی قادر به صحبت‌کردن است، نمی‌تواند صحبت کند.
افراد کاتاتونیک ممکن است ساکت بمانند و پاسخی ندهند یا وارد گفت‌وگو نشوند؛ برای مثال، شخصی ممکن است ساعت‌ها یا روزها بی‌صدا بنشیند، بدون توجه به آنکه دیگران سعی میکنند با او ارتباط برقرار کنند.
نگاتیویسم
منفی‌گرایی (Negativism) در کاتاتونیا یعنی فرد فعالانه درمقابل آنچه از او خواسته میشود مقاومت میکند یا خلاف آن عمل میکند.
این افراد ممکن است از پیروی از دستورعمل‌های ساده امتناع کنند یا به درخواست‌ها برعکس پاسخ دهند؛ برای مثال، اگر از آنان خواسته شود بایستند، ممکن است به‌جای آن بنشینند، یا اگر از آنان خواسته شود دست خود را باز کنند، ممکن است آن را محکم‌تر ببندند.
حالت‌دادن بدن؛ از خصوصیات اختلال کاتاتونیا
حالت‌دادن بدن یا posturing یعنی بدون هیچ دلیل خاصی، فرد دارای بیماری کاتاتونیا یک وضعیت سفت و ناخوشایند را برای مدت طولانی نگه می‌دارد.
این افراد ممکن است با وجود معذب‌بودن در این حالت‌های غیرمعمول باقی بمانند؛ برای مثال، ممکن است شخصی بایستد و یک دستش بالای سرش باشد یا ساعت‌ها با بدنش به‌شکلی عجیب بنشیند.
بی‌واکنشی؛ از علائم اختلال کاتاتونیا
بی‌واکنشی یا گیجی (Stupor) زمانی است که فرد تقریباً به‌طور کامل به محیط خود واکنش نشان نمی‌دهد و بی‌حرکت می‌ماند.
مثال‌هایی از علامت بی‌واکنشی واکنش‌نشان‌ندادن به محرک‌هایی مانند صداهای بلند یا لمس را در بر می‌گیرد؛ مثلاً ممکن است شخصی بدون حرکت، صحبت‌کردن یا نشان‌دادن آگاهی از محیط اطراف خود برای مدت طولانی بنشیند یا دراز بکشد.
انعطاف‌پذیری مومی یا شمع‌مانند
انعطاف‌پذیری مومی (Waxy flexibility) در کاتاتونیا زمانی است که فرد دیگری اندام‌های فرد مبتلا به کاتاتونیا به موقعیت‌های مختلف حرکت دهد و آن اندام‌ها در آن موقعیت‌ها باقی بماند، گویی بدن فرد دارای اختلال از موم ساخته شده است.
آنان در این حالت‌ها بدون مقاومت باقی می‌مانند؛ برای مثال، اگر بازوی آنان را بلند کنید و بالای سرشان بگذارید، آنان آن را همان‌جا رها میکنند، نه‌آنکه خودشان آن را به‌سمت پایین بیاورند.
انواع کاتاتونیا
با آنکه اکثر مردم اختلال کاتاتونیا را به‌عنوان اختلالی می‌دانند که حرکت بسیار کم یا بی‌حرکتی را شامل است، همیشه این‌طور نیست. کاتاتونیا میتواند تغییرات رفتاری ناگهانی و غیرقابل‌پیش‌بینی، ازجمله حرکت بیش‌ازحد یا حتی مداوم، را در بر گیرد. انواع کاتاتونیا از این قرار است:
- کاتاتونی آکینتیک
- کاتاتونیای هیجان‌زده
- کاتاتونی بدخیم
۱. اختلال کاتاتونیا آکینتیک
کاتاتونی آکینتیک از رایج‌ترین انواع کاتاتونیا محسوب میشود. فردی که دچار کاتاتونی آکنتیک است اغلب فقط خیره میشود و وقتی با او صحبت می‌کنید پاسخی نمی‌دهد. اگر هم پاسخی بدهند، ممکن است فقط تکرار گفته شما باشد. گاهی این افراد در یک وضعیت غیرعادی می‌نشینند یا دراز می‌کشند و حرکت نمی‌کنند.
۲. کاتاتونیای هیجان‌زده؛ از انواع کاتاتونیا
در این نوع از کاتاتونیا، فرد ممکن است به اطراف حرکت کند، اما حرکت او بیهوده و تکانشی به نظر می‌رسد. این افراد آشفته و گیج به نظر می‌رسند یا ممکن است حرکت‌های شخصی را تقلید کنند که سعی میکند به آنان کمک کند.
۳. کاتاتونی بدخیم
این نوع از کاتاتونیا در مقایسه با دیگر انواع آن خطر بیشتری دارد و علائم آن می‌توانند به مشکلات سلامتی، مانند تغییرات خطرناک در فشار خون، دمای بدن یا تنفس یا ضربان قلب، بینجامد. افرادی که برای مدت طولانی کاتاتونیک هستند ممکن است در نتیجه علائم‌شان، مشکلاتی مانند کم‌آبی، لخته‌شدن خون یا نارسایی کلیه را تجربه کنند. علائم کاتاتونی بدخیم عبارت‌اند از:
- دمای بالای بدن و تب
- ضربان سریع قلب
- فشارخون ناپایدار و غیرطبیعی
- سیانوز (به‌دلیل کمبود اکسیژن در بدن ناخن‌ها و لب‌ها آبی میشوند)
از آنجا که کاتاتونی بدخیم نحوه اجرای فرایندهای خودکار بدن را مختل میکند، میتواند مرگ‌آور باشد. این یعنی مشکلی است که به مراقبت فوری پزشکی نیاز دارد.
علت اختلال کاتاتونیا
با وجود تقریباً ۱۵۰ سال مطالعه، کارشناسان هنوز دقیقاً نمی‌دانند که چرا کاتاتونیا اتفاق می‌افتد؛ بااین‌حال چندین توضیح برای علت اختلال کاتاتونیا وجود دارد. این دلیل‌ها می‌توانند از نبود تعادل شیمیایی در مغز گرفته تا علل ژنتیکی که از نسلی به نسل دیگر منتقل میشوند متفاوت باشند. رایج‌ترین اختلالات روانی که می‌توانند به علائم اختلال کاتاتونیا بینجامند از این قرارند:
- اختلال دو قطبی
- روان‌گسیختگی یا اسکیزوفرنی
- اختلال اسکیزوافکتیو
- اختلال افسردگی ماژور
برخی از اختلالات عصبی دیگری که معمولاً با اختلال کاتاتونیا همراه هستند، عبارت‌اند از:
- اوتیسم
- بیماری‌های خودایمنی (مانند لوپوس یا ام اس)
- مشکلات ناهنجاری عصبی (مانند آلزایمر، پارکینسون و …)
- سندروم داون
- انسفالیت (التهاب بافت مغز)
- صرع
- ناتوانی ذهنی
- هیدروسفالی (افزایش غیرطبیعی حجم مایع مغزی نخاعی)
- سندروم تورت
- اختلال سوءمصرف مواد مخدر
کاتاتونیا یک سندروم پیچیده است که میتواند از عتل‌های زمینه‌ای مختلف، از شرایط روانی گرفته تا عصب‌شناسی و پزشکی، ناشی شود. درک این علت‌های مختلف برای تشخیص دقیق و درمان مؤثر بسیار مهم است؛ زیرا مدیریت کاتاتونیا اغلب به پرداختن به شرایط زمینه‌ای در کنار درمان نیاز دارد.
درمان کاتاتونیا
درمان کاتاتونیا شامل یک رویکرد چندوجهی است که برای رسیدگی به علائم فوری و علل زمینه‌ای طراحی شده است. مدیریت مؤثر اختلال کاتاتونیا معمولاً با شناسایی و درمان هر گونه بیماری زمینه‌ای روانی، عصبی یا پزشکی آغاز میشود که به وضعیت کاتاتونیک کمک میکند.
درمان‌های دارویی کاتاتونیا اغلب شامل بنزودیازپین‌هاست که می تواند به‌سرعت علائم را کاهش دهد. درمان دیگر کاتاتونیا درمان تشنج الکتریکی (ECT) است که به‌ویژه در موارد شدید یا مقاوم، استفاده میشود.
رایج‌ترین درمان‌های کاتاتونیا از این قرار است:
- درمان دارویی کاتاتونیا
- الکتروشوک‌درمانی (ECT)
- دارو های ضدروانپریشی
- دارو های آنتاگونیست NMDA
- مراقبت و حمایت اطرافیان
درمان دارویی کاتاتونیا با بنزودیازپین‌ها
بنزودیازپین‌ها داروی اولیه برای درمان کاتاتونیا هستند؛ زیرا بی‌خطر و بسیار مؤثر هستند. میان ۶۰ تا ۹۰ درصد افراد مبتلا به کاتاتونیا در صورت درمان با بنزودیازپین ها بهبود می‌یابند.
لورازپام یکی از بهترین داروهای کاتاتونیا محسوب میشود، اما داروهای دیگری مانند کلونازپام، دیازپام و زولپیدم نیز موثر هستند.
الکتروشوک‌درمانی برای درمان کاتاتونیا
الکتروشوک درمانی (ECT) درمانی است که عبور جریان الکتریکی بسیار خفیف در ناحیه‌ای از مغز برای ایجاد یک تشنج کوتاه را در بر می‌گیرد. افرادی که تحت ECT قرار می‌گیرند این کار را تحت بیهوشی عمومی انجام می‌دهند، به‌این معنی که آنان در خواب عمیق هستند، بنابراین دردی از این درمان احساس نمی‌کنند.
ECT یک درمان بسیار مؤثر برای کاتاتونیاست و تقریباً به همه افراد مبتلا به کاتاتونیا که آن را دریافت میکنند کمک میکند.
این درمان برای افرادی که کاتاتونی بدخیم دارند، معمولاً مؤثر است و اغلب در این موارد یک درمان نجات‌بخش محسوب میشود؛ همچنین در افراد با بیماری کاتاتونیا که به داروها پاسخ نمی‌دهند مفید است.
داروهای ضدروانپریشی برای درمان اختلال کاتاتونیا
یکی از روش‌های درمان اختلال کاتاتونیا استفاده از داروهای ضدروانپریشی مانند کلوزاپین و آریپیپرازول نیز می‌توانند در درمان کاتاتونیا موثر باشند، اما باید در تجویز آن ها احتیاط شود؛ زیرا در برخی موارد می‌توانند حال فرد را وخیم‌تر کند.
داروهای آنتاگونیست NMDA
برخی از دسته‌های دارویی مانند داروهای آنتاگونیست NMDA ازجمله داروهای تجویزی برای کاتانونیاست. این داروها شامل آمانتادین و ممانتین میشوند.
تجویز این داروها، خصوصاً، زمانی اتفاق می‌افتد که باقی درمان‌ها با شکست مواجه میشوند. داروهای آنتاگونیست NMDA تنظیم ماده گلوتامات (ماده‌ای شیمیایی در مغز) را برای کاهش علائم هدف قرار می‌دهند.
مراقبت و حمایت اطرافیان
مراقبت و حمایت یک جزء حیاتی در درمان اختلال کاتاتونیا محسوب میشود که بر نیازهای اساسی بیمار و رفاه کلی او در طول فرایند بهبودی تمرکز میکند.
این رویکرد بر این اساس است که از تغذیه و هیدراتاسیون (آب‌رسانی) کافی اطمینان به وجود آید. این امر بسیار مهم است؛ زیرا بیماران کاتاتونیک ممکن است نتوانند خود را تغذیه کنند یا نیازهای خود را بیان کنند.
نظارت و مدیریت عوارض بالقوه ناشی از بی‌حرکتی طولانی‌مدت، مانند زخم بستر و آتروفی عضلانی، نیز جنبه‌های ضروری مراقبت‌های حمایتی از افراد با اختلال کاتاتونیا هستند؛ علاوه‌براین حفظ یک محیط امن و آرام به کاهش استرس و بی‌قراری کمک میکند. این مسئله میتواند وضعیت فرد را بهبود ببخشد.
مراقبت و حمایت، نه‌تنها به سلامت جسمی بیمار کمک میکند، پایه‌ای برای اثربخشی دیگر مداخله‌های درمانی ایجاد میکند.
درمان اختلال کاتاتونیا چقدر طول می‌کشد؟
در درمان کاتاتونیا شرایط و پاسخ‌دهی هر فرد به درمان متفاوت است، اما می‌توان به‌طور کلی تخمین‌هایی درمورد طول دوره درمان و بهبودی در نظر گرفت.
بنزودیازپین‌ها معمولاً به‌سرعت مؤثر هستند، مخصوصاً هنگامی که به‌صورت داخل وریدی تجویز میشوند. بسیاری از افراد در عرض ۱۰ تا ۱۵ دقیقه پس از مصرف بنزودیازپین شروع به بهبود میکنند. زمانی که فرد داروها را به‌صورت قرص خوراکی مصرف کند، ممکن است ۲۰ تا ۳۰ دقیقه طول بکشد تا داروها اثر کنند. بااین‌حال یافتن دوز مناسب ممکن است زمان ببرد؛ بنابراین برخی از افراد ممکن است قبل از بهبود علائم کاتاتونیا به چند روز درمان نیاز داشته باشند.
ECT همچنین می تواند نسبتاً سریع باشد و علائم کاتاتونیا را بهبود بخشد. برخی از افراد ممکن است در عرض چند دقیقه یا چند ساعت پس از درمان شروع به بهبودی کنند؛ بااین‌حال برخی دیگر ممکن است قبل از بهبودی به چندین جلسه درمان نیاز داشته باشند. اکثر افراد چند بار در هفته و به‌مدت چند هفته ECT دریافت میکنند، اما گاهی فرد تا زمانی که علائم بهبود یابد به درمان روزانه نیاز خواهد داشت.
پیشگیری از اختلال کاتاتونیا
اختلال کاتاتونیا معمولاً به‌طور غیرقابل پیش‌بینی اتفاق می‌افتد و به‌دلایلی که کارشناسان هنوز به‌طور کامل آن را درک نمی‌کنند، نمی توان از آن جلوگیری کرد یا خطر وقوع آن را کاهش داد.
اگر اختلال روانی دارید که برای شما دارو تجویز شده است، در صورت قطع مصرف داروهای خود، خطر ابتلا به کاتاتونیا افزایش می‌یابد؛ درنتیجه سعی کنید دارو و درمان خود را تحت‌نظارت یک روانپزشک خوب به‌درستی مدیریت کنید.
پرسش‌های متداول
در این بخش به پرسش‌های رایج شما درمورد اختلال کاتاتونیا پاسخ می‌دهیم.
کاتاتونیا چگونه تشخیص داده میشود؟
تشخیص اختلال کاتاتونیا براساس مشاهده بالینی علائم، سابقه بیمار و رد دیگر شرایط پزشکی یا روانپزشکی است که ممکن است شبیه کاتاتونی باشند.
مهم‌ترین علائم کاتاتونیا کدامند؟
رایج‌ترین علائم اختلال کاتاتونیا از این قرار است: گیجی، لالی، منفی‌گرایی، وضعبت بدنی غیرعادی، کاتالپسی، انعطاف‌پذیری مومی، اکولالیا، اکوپراکسی و بی‌قراری.
آیا کاتاتونیا درمان میشود؟
بله، کاتاتونیا درمان میشود؛ زیرا با انتخاب درمان مناسب، بسیاری از بیماران بهبود قابل‌توجهی یا رفع کامل علائم را تجربه میکنند؛ البته مدیریت مداوم شرایط زمینه‌ای اغلب ضروری است.
آیا اختلال کاتاتونیا خطرناک است؟
در صورت درمان‌نشدن، اختلال کاتاتونیا میتواند به عوارض جدی، مانند سوءتغذیه، کم‌آبی بدن و عفونت، بینجامد و درمان سریع را ضروری میکند؛ پس بله، در شرایط بدون درمان، اختلال کاتاتونیا میتواند خطرناک باشد.
آیا کودکان به اختلال کاتاتونیا مبتلا میشوند؟
بله، کاتاتونیا ممکن است در کودکان رخ دهد؛ البته این اختلال در کودکان کمتر از بزرگسالان شایع است. تشخیص اختلال کاتاتونیا در کودکان به ارزیابی دقیق و درمان مناسب دارد.
آیا استرس میتواند به اختلال کاتاتونیا بینجامد؟
استرس شدید روانی یا تروما میتواند ایجاد اختلال کاتاتونیا در برخی افراد را رقم بزند، به‌ویژه اگر مستعد ابتلا به این بیماری باشند.
منابع: webmd, clevelandclinic
ثبت ديدگاه