شایع‌ترین وسواس فکری و عملی چیست؟ آشنایی با وسواس شستشو و تمیزی

یکی از وسواس‌هایی که به سرعت، شیوع پیدا می‌کند وسواس شستشو است که به آن وسواس تمیزی هم می‌گویند. این اختلال نه‌تنها شامل شستشوی بیش از حد دست‌ها، بلکه تمیز کردن افراطی محیط زندگی، وسایل شخصی، و حتی اجتناب از تماس با دیگران به دلیل ترس از آلودگی را نیز در بر می‌گیرد. درمان وسواس شستشو بسیار مهم است چرا که منجر به مشکلات پوستی، ریوی و سایر مشکلات روانی می‌شود. در این مقاله به بررسی این اختلال، علائم، تشخیص و راه‌های مقابله با آن می‌پردازیم.

وسواس شستشو چیست؟

تمایل و حساسیت شدید به نظافت بدن و محیط، شستن مکرر دست‌ها، ترس از بیماری، دوری از دیگران و اجتناب از مکان‌های عمومی را وسواس شستشو یا تمیزی می‌نامند. وسواس شستشو یکی از شایع‌ترین انواع اختلال وسواس اجباری (OCD) و از آسیب زننده‌ترین مشکلات روانی است. این افراد اغلب به دلیل ترس شدید از میکروب‌ها، بیماری، یا آلودگی‌های محیطی، رفتارهای اجباری را انجام می‌دهند. این رفتارها معمولاً به‌طور موقت اضطراب فرد را کاهش می‌دهند، اما به سرعت چرخه‌ای از وسواس و رفتار اجباری را ایجاد می‌کنند که بر زندگی روزمره و روابط فرد تأثیر منفی می‌گذارد.

به‌عنوان مثال، فرد مبتلا ممکن است بارها دست‌های خود را بشوید تا از پاک بودن مطمئن شود، حتی اگر هیچ آلودگی واقعی وجود نداشته باشد. یا ممکن است تمام روز خود را صرف تمیز کردن خانه کند، زیرا احساس می‌کند محیط اطرافش کثیف و آلوده است.

نشانه‌های وسواس شستشو

وسواس شستشو شامل دو ویژگی افکار وسواسی و اعمال اجباری است. وسواس، افکار یا تصورات ناخوشایند و تکراری درباره آلودگی یا ناپاکی است. اجبار، رفتارهای تکراری است که برای کاهش اضطراب ناشی از این وسواس‌ها انجام می‌شوند. نشانه‌های رفتاری و روانشناختی وسواس شستشو عبارتند از:

مشاوره آنلاین با بهترین متخصصان اختلالات روانی

دریافت نوبت

نشانه‌های رفتاری وسواس شستشو

• اجتناب از مکان‌های در معرض آلودگی
• صرف وقت بیش‌ازحد برای تمیز کردن و ضدعفونی 
• شستشوی مکرر دست‌ها
• اجتناب از به اشتراک گذاشتن وسایل غیر شخصی
• اجتناب از تماس فیزیکی با دیگران
• تمیز کردن مداوم سطوح، وسایل، یا محیط زندگی
• ترس از آلوده شدن کودکان
• اجتناب از بودن و حضور یافتن در جمع
• اجتناب از لمس حیوانات 
• استفاده افراطی از مواد ضدعفونی‌کننده یا صابون
• تغییر مکرر لباس‌ها برای جلوگیری از انتقال آلودگی

نشانه‌‌های روانشناختی وسواس شستشو

• نگرانی مداوم از تمیز نبودن و ترس از آلودگی
• نگرانی بیش از حد درباره بیماری‌های ناشی از کثیفی 
• افکار تکراری و مزاحم درباره نیاز به نظافت بیشتر 
• احساس نیاز به تمیز بودن و رعایت نظافت محیط
• اشتغال فکری دائمی‌به مواجهه و رویارویی با میکروب
• اضطراب مربوط به بیماری و آلودگی محیط و بدن

بیشتر بخوانید: بهترین نحوه رفتار با فرد وسواسی چیست؟

آیا وسواس شستشو با وسواس فکری عملی مرتبط است؟

مشکلات مرتبط با وسواس شستشو (جرمافوبیا)، ارتباط نزدیکی با اختلال وسواس فکری و عملی دارد. طبق مطالعات انجام شده در ایالات متحده و سایر کشورهای غربی؛ ثابت شده است که حدود یک چهارم از افراد مبتلا به OCD، دارای ترس از آلودگی و وسواس تمیزی و کثیفی نیزهستند. مطالعات انجام‌شده در خاورمیانه نیز نشان می‌دهد که حدود ۵۰ تا ۸۰ درصد مبتلایان به اختلال وسواس فکری و عملی، از وسواس تمیزی نیز رنج می‌برند. قابل به ذکر است که ابتلاء به این اختلال در زنان، دوبرابر مردان است.

درحالی‌که جرمافوبیا به طور خاصی با ترس از میکروب و عفونت مرتبط و همراه است؛ بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال فکری و عملی، در مورد طیف وسیعی از عوامل تحریک‌کننده از جمله مایعات بدن (عرق، بزاق، مخاط یا اشک)، مواد چسبنده یا چرب، مواد شیمیایی، رادیواکتیو، شکسته شدن شیشه نیز نگرانی دارند.

برای بهبود مشکلات فردی،خانوادگی و افزایش کیفیت زندگی، بهترین درمانگران را در روان‌درمان جستجو کنید:

• روانشناس خوب تهران
• بهترین روانشناس مشهد
• روانشناس خوب تبریز

برای مشاهده لیست بهترین روانشناس در شهر خود، کلیک کنید.

علل وسواس شستشو

علت دقیق اختلال وسواس شستشو به‌طور کامل شناخته نشده است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که این اختلال نتیجه ترکیبی از عوامل زیستی، روانی، و محیطی است.

عوامل زیستی

ژنتیک و سابقه خانوادگی، یکی از عوامل زیستی مهم در وسواس شستشوی افرادی است که یکی از خویشاوندان نزدیکشان مبتلا به OCD است. عدم تعادل در انتقال دهنده‌های عصبی مغز به ویژه سروتونین، می‌تواند باعث نقص در کنترل تکانه‌های رفتاری مرتبط با وسواس باشد. فعالیت بیش از حد مناطقی از مغز که در پردازش رفتارهای مربوط به تصمیم گیری یا کنترل دخیل هستند را می‌توان به عنوان یکی دیگر از دلایل وسواس تمیزی و کثیفی دانست.

عوامل روانشناختی

از دیگر دلایل وسواس شستشو، عوامل روانشناختی از جمله حساسیت بیش از حد نسبت به احساس خطر و نگرانی درباره سلامتی است. افراد هنگامی‌دست به شستشوی افراطی می‌کنند که درباره پاکیزگی و تمیزی محیط زندگی خود دچار باورهای غیر منطقی و اشتباه می‌شوند. یک عامل روانی دیگر تجربیات تروماتیک مربوط به بیماری یا آسیب‌های شدید ناشی از کثیفی و آلودگی است که احساس خطر را تحریک می‌کند.

مطلب خواندنی: وسواس چک کردن یا وسواس وارسی چیست؟ درمان آن

عوامل محیطی

والدینی که بر تمیزی اصرار بیش از حد دارند و به شکلی افراطی درباره خطرات کثیفی به فرزندان خود صحبت می‌کنند، خطر بروز وسواس شستشو را افزایش می‌دهند. به علاوه قرار گرفتن در محیط‌های آلوده و از نظر بهداشتی خطرناک نیز، افراد متمایل به رعایت نظافت به شکل بیمارگونه می‌کند. برخی از محرک‌های محیطی وسواس:

• مایعات بدن مانند مخاط یا بزاق
• اشیا و سطوح کثیف مانند دستگیره درها، صفحه ‌کلیدهای رایانه یا لباس‌های شسته نشده
• مکان‌هایی که در معرض آلودگی هستند؛ مانند هواپیما یا بیمارستان

مثال: فردی که بعد از دست دادن با دیگران، تا چندین دقیقه دست‌های خود را با مواد ضدعفونی‌کننده می‌شورد و همچنان احساس می‌کند دست‌هایش پاک نشده است.

تجارب منفی در کودکی

وقوع یک اتفاق خاص یا یک تجربۀ آسیب‌زا در دوران کودکی مانند سو استفاده‌های جنسی و عاطفی می‌تواند باعث ایجاد وسواس شستشو و ترس از آلودگی بشود. کسی که به او تجاوز جنسی شده باشد ممکن است تا مدت‌‌‌ها احساس بسیار بدی نسبت به بدن خود داشته باشد و افکار و یادآوری خاطرات آن اتفاق باعث احساس کثیفی و ناپاک بودن شود.

برای مطالعه:  وسواس تقارن چیست و چگونه می‌توان وسواس تقارن را درمان کرد؟

وسواس شستشو در کودکان

کودکان هم میتوانند دچار وسواس شستشو شوند و درمان آنها از طریق مشاوره با روانشناس کودک، مراقبت‌های خانگی و در صورت نیاز مصرف دارو تحت نظر روانپزشک انجام می‌شود. کودکانی که دچار وسواس تمیزی می‌شوند اسباب بازی‌های خود را در طول روز مکررا می‌شورند. زمان زیادی را در دستشویی سپری می‌کنند و دائما احساس کثیفی و آلودگی دارند. دست‌های خود را به طور افراطی و بیمارگون می‌شورند.

خطر آسیب‌های جسمی‌به دلیل تماس زیاد با مواد شوینده و شستشوی بیش از حد در کودکان بیشتر از بزرگسالان است. چرا که پوست و اندام‌های داخلی آنها مانند بافت ریه مقاومت کمتری در برابر مواد شیمیایی و ضدعفونی کننده دارند. از جمله مواردی که کودکان را به سمت رفتار وسواسی سوق می‌دهد:

• الگو برداری از رفتار والدین 
• تشویق یا اجبار والدین به تمیزی
• تنبیه کودک به دلیل آلودگی دست یا وسایل شخصی
• تاثیر منفی سو استفاده‌های جنسی و رفتاری از کودک
• آمادگی ژنتیکی برای ابتلا به وسواس 
• استفاده از شستن خود یا وسایل به عنوان ابزاری برای کنترل اضطراب

مطلب مرتبط: وسواس در کودکان و انواع آن چیست؟ درمان، علائم و علل

تشخیص اختلال وسواس شستشو

وسواس شستشو یا جرموفوبیا در کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (۵-DSM)، تحت عنوان هراس‌های خاص یا فوبیا طبقه بندی می‌شود. برای تشخیص این اختلال باید به یک روانپزشک یا روانشناس خوب مراجعه کرد. این متخصصین سلامت روان تاریخچه خانوادگی، شکل و ساختار افکار، احساسات و تجربیات مختلف فرد را مورد وارسی قرار می‌دهند. همچنین علایم شخص را با ملاک‌های تشخیصی اختلال وسواس فکری و عملی مطابقت می‌دهند و در صورت برآورده کردن این ملاک‌ها، فرد با توجه به تمرکز به شستشو و نگرانی درباره آلودگی به وسواس فکری و عملی از نوع شستشو تشخیص داده می‌شود.

معیارهای تشخیصی اختلال وسواس فکری و عملی از نوع شستشو:

1. وجود افکار یا تصاویر ناخوشایند و تکراری مربوط به آلودگی که کنترل آن‌ها برای فرد دشوار است.
2. انجام رفتارهای اجباری یا ذهنی که به‌ صورت تکراری برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار رخ می‌دهد.
3. رفتارها و افکار وسواسی بیش از یک ساعت در روز زمان می‌برند و عملکرد فرد در زندگی روزمره، روابط اجتماعی یا شغلی را مختل می‌کنند.
4. این علایم نباید نتیجه مصرف مواد مخدر، دارو یا بیماری جسمی‌دیگری باشند.

مثال: فردی را تصور کنید که به دلیل شستشوی مکرر دست‌ها و تمیز کردن خانه، نمی‌تواند به‌موقع به محل کار برسد یا وظایف روزمره خود را انجام دهد.

همچنین بخوانید: هجوم افکار یا وسواس فکری چیست و برای رهایی از آن چه باید کرد؟

پیامدهای وسواس شستشو بر زندگی روزمره

وقتی رعایت نظافت و شستشو شدید می‌شود و به یک اجبار تبدیل می‌شود، عوارض جدی و خطرناکی بر ابعاد مختلف زندگی می‌گذارد. برخی از مهمترین پیامدهای وسواس شستشو:

• ابتلا به انواع اگزما و درماتیت‌های پوستی
• دوری از جمع‌های دوستانه و خانوادگی
• افسردگی و اضطراب
• خشکی، ترک خوردگی، و تحریک پوست
• آسیب‌های پوستی یا تنفسی 
• ایجاد آسیب به بافت ریه و افزایش ریسک سرطان
• بیماری‌های پوستی مانند اگزما و تاول

پیامدهای اجتماعی 

• اجتناب از تماس با دیگران به دلیل ترس از آلودگی
• تمایل به انزوا و کناره گیری از مکان‌های جمعی
• ایجاد سو تفاهم یا ناراحتی در روابط خانوادگی و دوستانه

پیامدهای رفتاری

• وقت‌گیر بودن رفتارهای اجباری و عدم تمرکز بر وظایف شغلی
• کاهش بهره‌وری به دلیل اضطراب مداوم

پیامدهای روانی

• احساس گناه و شرمندگی ناشی از ناتوانی در کنترل رفتارهای احتیاط آمیز درباره کثیفی و آلودگی
• افزایش خطر ابتلا به اختلالات روانی همچون افسردگی، اختلالات اضطرابی و اختلال شخصیت وسواسی جبری

درمان اختلال وسواس شستشو

درمان قطعی وسواس شستشو ترکیب روان‌درمانی و دارو درمانی است. هرچقدر مدت زمان درگیری با وسواس تمیزی بیشتر باشد، درمان و رهایی از آن کار دشوارتری است. بهترین قرص برای وسواس شستشو داروهای ضد افسردگی ssri هستند که سروتونین را تنظیم می‌کنند. بنابراین بیماران مبتلا به وسواس شستشو باید به سرعت تحت درمان قرار بگیرند. انواع روش‌های درمان اختلال وسواس شستشو را در جدول مشاهده می‌کنید:

خواندن این مطلب را از دست ندهید: بهترین روش درمان وسواس فکری بدون دارو چیست؟ معرفی انواع روشها

راهکارهای خانگی برای درمان وسواس شستشو

علاوه بر مراجعه به متخصصین سلامت روان و بهره‌مندی از درمان حرفه‌ای، تغییرات ساده اما مهم در سبک زندگی می‌تواند به کاهش علائم وسواس تمیزی کمک کند:

• مدیریت استرس: نوشتن افکار نگران‌کننده روی کاغذ یا صحبت با یک دوست نزدیک درباره چالش‌ها، می‌تواند به کاهش استرس و احساس فشار کمک کند.
  
• استفاده از حمایت خانوادگی: حضور در جمع خانواده و دریافت حمایت‌های عاطفی و عملی از آن‌ها، مانند تشویق به مدیریت وسواس و کمک در کنترل اضطراب ناشی از تمیزی و کثیفی، نقش مهمی‌در بهبود شرایط دارد.
  
• تمرینات آرامش‌بخش: مدیتیشن و یوگا با ایجاد حس آرامش و افزایش کنترل ذهن و بدن، به کاهش جرمافوبیا و اضطراب مرتبط کمک می‌کنند.
  
• ایجاد روتین روزانه: تعیین برنامه‌ای منظم برای نظافت شخصی و محیط زندگی و پایبندی به آن، می‌تواند از انجام بیش از حد و غیرضروری رفتارهای وسواسی جلوگیری کند.
  
• ورزش منظم: فعالیت بدنی و ورزش روزانه نه‌تنها به بهبود سلامت جسمی‌کمک می‌کند، بلکه موجب کاهش استرس و افزایش آرامش ذهنی نیز می‌شود.
  
• شبکه‌های اجتماعی حمایتی: حضور در دورهمی‌های دوستانه و به اشتراک گذاشتن تجربیات با دیگران می‌تواند به کاهش احساس تنهایی و افزایش حس حمایت اجتماعی کمک کند.
  
• کاهش تحریک‌کننده‌ها: محدود کردن دریافت اطلاعات و اخباری که جرمافوبیا یا ترس از آلودگی را تشدید می‌کنند، می‌تواند از افزایش اضطراب و افکار وسواسی جلوگیری کند.
  

بخوانید: برای درمان وسواس به چه پزشکی مراجعه کنیم؟

چکیده مطلب

وسواس شستشو یا تمیزی یکی از انواع اختلال وسواس فکری و عملی است که می‌تواند تأثیرات منفی جدی بر زندگی فرد داشته باشد. درمان‌های مؤثر روان‌شناختی و دارویی می‌توانند به افراد کمک کنند تا رفتارهای خود را مدیریت کرده و زندگی پربارتری داشته باشند. حمایت خانواده، تعهد به درمان، و تغییر سبک زندگی نقش اساسی در موفقیت درمان دارند. اگر شما یا یکی از عزیزانتان با این اختلال دست‌وپنجه نرم می‌کنید، مراجعه به یک متخصص سلامت روان اولین قدم مهم برای شروع مسیر بهبودی است.