کم توانی ذهنی یا اختلال رشد ذهنی، نوعی اختلال رشدی است که با مشکلات در توانایی‌های شناختی، اجتماعی و عملی مشخص می‌شود. این اختلال معمولاً قبل از ۱۸ سالگی تشخیص داده می‌شود و ممکن است دلایل ژنتیکی یا محیطی داشته باشد. افراد مبتلا به این اختلال، در یادگیری مهارت‌های مرتبط با سن خود دچار مشکل هستند. برای اطلاعات بیشتر درباره علائم، دلایل، تشخیص و درمان این اختلال، تا انتهای مقاله همراه ما باشید.
کم توانی ذهنی چیست؟
کم توانی ذهنی یا عقب ماندگی ذهنی (Mental Retardation)، یک اختلال رشدی عصبی است که با عدم رشد کامل توانایی‌های عقلی، کم هوشی و نقایص رشدی مشخص می‌شود. یکی از بارزترین علائم عقب ماندگی ذهنی، کمتر بودن نمره هوش فرد نسبت به میانگین جامعه است. امروزه استفاده از نام عقب مانده ذهنی منسوخ شده و انجمن روانپزشکی آمریکا (APA) نام اختلال رشد ذهنی یا کم توانی ذهنی (Intellectual disability) را جایگزین عنوان قبلی کرده است.
کم توانی ذهنی یکی از انواع بیماری‌های مربوط به دوران رشد است که باید تا قبل از ۱۸ سالگی در افراد تشخیص داده شود. افراد مبتلا به ناتوانی ذهنی، در کسب مهارت‌های مربوط به سنین رشدی، دچار عقب افتادگی و نقص هستند. به طور مثال این افراد در استدلال، قضاوت، یادگیری، تفکر انتزاعی، برنامه ریزی و توجه، دچار مشکلات پیچیده و زیادی هستند.
علائم کم توانی ذهنی
علائم عقب ماندگی ذهنی بزرگسالان و کودکان تقریبا مشابه یکدیگر است. با این تفاوت که کودکان عموما در زمینه‌های یادگیری، هوش، تحصیل، مهارت‌های اجتماعی و مراقبت از خود مشکلات بیشتری دارند. آگاهی از علائم کم توانی ذهنی به والدین، پزشکان و متخصصان سلامت کمک می‌کند تا با تشخیص زودهنگام این مشکل، اقدامات مراقبتی و درمانی مناسب را توصیه کنند. علائم عقب ماندگی ذهنی عبارتند از:
- تاخیر شدید در رشد عقلی (ضریب هوشی کمتر از ۷۰)
- مشکلات خواندن و نوشتن
- مشکلات با استدلال و منطق
- ناتوانی در قضاوت و تفکر انتقادی
- تاخیر یا نقص در یادگیری
- نقص در حل مسئله و برنامه ریزی
- مشکلات توجه و تمرکز
- مهارت‌های ارتباطی ضعیف
- ناتوانی در کسب مهارت‌های کلامی
- مشکل در اجرای امور بهداشتی و مراقبت از خود
- رفتار ناسازگار با رشد عادی بر اساس سن
- عدم درک مفهوم زمان، دوستی یا هزینه
- عدم درک مرزهای رفتاری و اجتماعی
انواع عقب ماندگی ذهنی
افرادی که دچار کم توانی ذهنی یا عقب ماندگی هستند، بر اساس درجه هوشی و میزان نقص، در چهار سطح خفیف، متوسط، شدید و عمیق دسته بندی می‌شوند. هر چه از سطح ناتوانی ذهنی خفیف به سمت عمیق پیش می‌رویم، تعداد، شدت و پیچیدگی ناتوانی عقلی، رشدی و رفتاری افزایش می‌یابد. انواع عقب ماندگی ذهنی در ۳ سطح عبارتند از:
| کم توانی ذهنی خفیف | کم توانی ذهنی شدید | کم توانی ذهنی عمیق |
| ضریب هوشی بین ۵۰ تا ۶۹ | ضریب هوشی بین ۲۰ تا ۳۴ | ضریب هوشی کمتر از ۲۰ |
| توانایی کلامی‌همراه با تاخیر و نقص | اختلالات حرکتی و رفتاری شدید | بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع |
| توانایی خود مراقبتی خوب | عقب ماندگی قابل توجه در کسب مهارت‌های رشدی | ارتباط کلامی‌بسیار محدود |
| ساده لوحی و پردازش ذهنی کند | آسیب و نقص سیستم‌های عصبی | نقص شدید در بهداشت شخصی و نگهداری از خود |
| مشکل در یادگیری مهارت خواندن و نوشتن | ناتوان در گفتگو و برقراری روابط دوستانه | ناتوان در رسیدگی به نیازهای شخصی |
| ناتوان در فراگیری رفتارهای اجتماعی | عدم یادگیری مهارت‌های شغلی | ناتوانی در یادگیری و کسب مهارت‌های مختلف |
| آموزش پذیر و توانایی شغلی محدود | قابلیت یادگیری توانایی های مراقبت از خود | نقص شدید در بهداشت شخصی و نگهداری از خود |
علت کم توانی ذهنی
علت اصلی عقب ماندگی ذهنی ناشناخته است اما دلایل مختلف ژنتیکی و محیطی می‌تواند باعث آسیب به مغز یا ساختارهای دخیل در رشد آن شود. بطور کلی دلایل عقب ماندگی ذهنی را می‌توان به دو دسته اصلی پیش از زایمان و پس از زایمان تقسیم بندی کرد.
دلایل پیش از زایمان
شایع ترین علت عقب ماندگی ذهنی دلایل ژنتیکی هستند. احتمال بروز اختلال کم توانی ذهنی به صورت ژنتیکی در ازدواج‌های پر ریسک یا خانواده‌هایی که سابقه افراد با ناتوانی ذهنی وجود دارد. در این مرحله می‌توان با انجام آزمایش قبل از ازدواج، از تولد نوزاد با عقب ماندگی ذهنی جلوگیری کرد.
همچنین عواملی مانند مصرف سیگار، الکل و بارداری خطرآفرین می‌تواند باعث آسیب به ساختارهای مغزی و کم توانی ذهنی کودکان شود. در نتیجه باید توجه خاصی به نگهداری از جنین کرد و احتمال آسیب را به کمترین حد ممکن رساند.
دلایل پس از زایمان
احتمال عقب ماندگی ذهنی در زایمان‌های سخت که در آن نوزاد با کمبود اکسیژن یا ضربه به سر و مغز متولد می‌شود افزایش می‌یابد. عوامل محیطی مانند بیماری‌هایی همچون مننژیت، سرخک و عفونت‌های مغزی، یا ارتباط با مواد سمی مانند جیوه، سرب، محیط آلوده یا سو تغذیه یا تصادف از مهمترین بروز کم توانی ذهنی پس از زایمان است.
تشخیص کم توانی ذهنی
تشخیص عقب ماندگی ذهنی حتما باید تا قبل از ۱۸ سالگی صورت بگیرد. برای تشخیص این اختلال چند مسیر تخصصی وجود دارد که باید توسط متخصص‌های کودک و افراد استثنایی بررسی شود. یکی از بهترین راهکارها برای جلوگیری از تولد نوزادان کم توان ذهنی، انجام آزمایش‌های غربالگری پیش از زایمان است. موارد تشخیص عقب ماندگی ذهنی شامل موارد زیر است:
| تشخیص عقب ماندگی ذهنی | توضیح |
| ارزیابی بالینی | شامل معاینه و مشاهده علائم ظاهری عقب ماندگی ذهنی نوزاد |
| تعیین سطح هوش | آزمون‌های هوشی و تعیین ضریب هوش برای مشخص کردن شدت کم توانی ذهنی |
| سنجش کارکردی | سنجش مهارت شناختی، کارکرد انطباقی و توانایی رفتارهای مطلوب اجتماعی |
ملاک‌های تشخیصی کم توانی ذهنی در dsm 5
طبق کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانپزشکی (DSM-5)، کم توانی ذهنی دارای چند ملاک است که عبارتند از:
ملاک الف: کم توانی ذهنی و اختلال در رشد و توانایی‌های ذهنی مرتبط با دوره رشدی و کمتر بودن ضریب هوشی نسبت به میانگین جامعه که ضریب هوشی بین ۸۵ تا ۱۱۵ دارند. افرادی که ضریب هوشی آنها کمتر از ۷۵ است، به عنوان کم توان ذهنی طبقه بندی می‌شوند. طبق ملاک الف فرد دارای کم توانی ذهنی در توانایی‌های روانشناختی سطح بالا و عملکرد روزانه دارای نقص شدید هستند.
ملاک ب: نقص در یادگیری و بکارگیری مهارت‌ها و رفتارهای انطباقی شخصی و اجتماعی. این افراد معمولا نسبت به سایر همسالان خود، آداب دستشویی، راه رفتن و حرف زدن را با تاخیر زیاد فرا گرفته یا ممکن است هیچگاه بطور کامل یاد نگیرند. در نتیجه در زندگی مستقل و قبول مسئولیت مشکلات جدی دارند.
ملاک ج: شروع مشکلات ذهنی و ناتوانی‌های ناشی از آن حتما باید قبل از ۱۸ سالگی باشد، چرا که این مشکل یک اختلال مربوط به دوران رشد است.
بخوانید: گفتاردرمانی چیست؟ انواع اختلالات گفتار و زبان کدامند؟
چه بیماری‌هایی باعث کم توانی ذهنی می‌شوند؟
از آنجا که عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی مربوط به نقص رشد مغز است، در بیماری‌های مختلفی رخ می‌دهد. برخی از مهمترین بیماری‌هایی که با عقب ماندگی ذهنی مرتبط هستند را در ادامه می‌خوانید:
- سندرم ایکس شکننده
- اختلال طیف اتیسم
- سندرم جنین الکلی (FAS)
- سندرم پرادر ویلی
- سندرم آنجلمن
- سندرم ویلیامز
- سندرم داون
- سندرم نونان
- نوروفیبروماتوز
- ماکروسفالی و میکروسفالی
- توبروز اسکلروزیس
مطلب مرتبط: سندروم چیست؟ بررسی انواع سندروم‌های روانشناسی و ژنتیکی
درمان عقب ماندگی ذهنی
متاسفانه هیچ درمان قطعی برای عقب ماندگی ذهنی وجود ندارد. تمرکز درمان به روی افزایش توانبخشی و کمک به زندگی مستقل بیماران است. بعد از مشخص شدن سطح شدت کم توانی ذهنی، اقدامات مناسب جهت افزایش بهزیستی و رفتار سازگارانه انجام می‌شود. گزینه‌های درمانی عقب ماندگی ذهنی عبارت است از:
روان درمانی
اختلالات روانی مانند استرس، افسردگی، وسواس فکری و عملی (OCD) هم این بیماران را تهدید می‌کند. به علاوه به دلیل ناتوانی در مهارت‌های کلامی، ممکن است این مشکلات جدی تر شوند. به همین منظور مراجعه خانواده و خود فرد ناتوان ذهنی به یک روانشناس خوب یا روانشناس کودکان استثنایی، می‌تواند بخش بزرگی از مشکلات را هموار کند.
آموزش فردی
آموزش فردی (IEP) به افراد مبتلا به کم توانی ذهنی کمک می‌کند تا از طریق یک برنامه حمایتی و آموزشی بتوانند مهارت‌های لازم برای زندگی روزمره را یاد بگیرند. علاوه بر این طرح‌های آموزشی برای کسب مهارت‌های شغلی نیز تدارک دیده می‌شود تا کسانی که شرایط کار کردن دارند، از این طریق بتوانند درآمد داشته باشند. از جمله آموزش‌هایی که به افراد داده می‌شود، شامل موارد زیر می‌شود:
- آموزش دستشویی
- آموزش خواندن و نوشتن
- آموزش رفتارهای اجتماعی
- آموزش آداب و معاشرت
- آموزش حمام
- آموزش غذا خوردن
- آموزش لباس پوشیدن
برای مطالعه: برای درمان اختلال یادگیری به چه پزشکی مراجعه کنیم؟
آموزش حرفه‌ای
افراد کم توان ذهنی خفیف و متوسط می‌توانند در برخی مشاغل با سختی کم، مشغول بکار شوند. طرح آموزش حرفه ای به هر یک از آنها کمک می‌کند تا از میان چند مهارت شغلی موجود و مناسب، یکی را انتخاب کرده و یاد بگیرند.
دارو درمانی
افراد مبتلا به کم توانی ذهنی، معمولا به بیماری‌های جسمی و روانشناختی دیگری هم مبتلا هستند. برای مدیریت علائم این اتفاق باعث می‌شود تا علاوه بر تلاش برای آموزش و توانبخشی مشکلات مربوط به ناتوانی ذهنی، مصرف دارو هم تجویز شود.
داروهای مختلف می‌توانند به شرایطی کمک کنند که به ناتوانی ذهنی مرتبط یا در کنار آن اتفاق می‌افتد. داروها باعث درمان ناتوانی ذهنی نمی‌شوند اما در کنترل علائم و مدیریت شرایط مفید هستند.
مطلب کاربردی: بازی درمانی چیست؟ کاربرد بازی درمانی، تکنیک ها و انواع آن
پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی
بهترین راه پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی، آزمایش غربالگری برای تشخیص بیماری‌های ژنتیکی خاص و عدم استفاده از الکل، سیگار و هرگونه مواد مخدر قبل و حین بارداری است. اگر فردی در حال ازدواج خانوادگی است یا یکی از طرفین در خانواده خود سابقه تولد فردی با ناتوانی ذهنی دارد، باید به یک مشاوره ژنتیک مراجعه کند.
ازدواج افراد عقب مانده ذهنی هم ریسک تولد کودک با کم توانی ذهنی را افزایش می‌دهد. به همین دلیل ازدواج و فرزندآوری این افراد باید با احتیاط کامل انجام شود.
چکیده مطلب
عقب ماندگی ذهنی که امروزه آن را با نام ناتوانی ذهنی می شناسند، مانع رشد کامل مغز و تاخیر شدید در کسب مهارت های رفتاری و حرکتی ظریف و درشت می شود. شرایط مختلفی می تواند باعث تولد نوزادان کم توان ذهنی شود که تلاش برای جلوگیری از آن ها از طریق آزمایش های غربالگری حین بارداری و عدم مصرف مواد مخدر و شیمیایی، از مهمترین اقدامات است. متاسفانه اختلال ناتوانی ذهنی درمان قطعی ندارد و تمرکز رویکردهای درمانی بر کنترل علایم و مدیریت شدت آن ها است. اگر کودکی با مشکل ناتوانی ذهنی دارید، حتما از یک روانشناس کودکان استثنایی کمک بگیرید تا به شما در تربیت و کنار آمدن با مشکلات خاص آنها کمک کند.
