نوروفیدبک چیست؟ کاربردها، اثرات جانبی و تعداد جلسات نوروفیدبک
روش نوروفیدبک برای اولین بار در سال ۱۹۵۸ توسط جویی کامیا، استاد روانشناسی دانشگاه شیکاگو به‌شکل جدی مطرح شد و با تلاش‌های دانشمندان دیگری نظیر باری استرمن، باربارا براون و جیمز هارت به تکامل رسید و امروزه به طور وسیعی در سراسر دنیا برای درمان اختلالات روانپزشکی شایع مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تمام آن چیزی که شما حس می‌کنید و انجام می‌دهید را، فعالیت و عملکرد مغزی شما تعیین می‌کند.
عملکرد مغز در اغلب افراد طبیعی است، ولی گاهی اوقات عدم تعادل فعالیت مغز یا هیجانات مزمن سبب می‌شوند که مشکلاتی برای فرد ایجاد گردند. در اینجاست که روش نوین نوروفیدبک به کمک افراد می‌آید.
بیماری هایی که نوروفیدبک در درمان آنها، موفق است:
نوروفیدبک (Neurofeedback) چیست؟
نوروفیدبک یکی از روش‌های نوروتراپی برای آموزش به مغز است. به‌طور خلاصه در این روش اطلاعات عصبی به دستگاه عصبی مرکزی افراد بازخورد داده می‌شود تا افراد بیاموزند چگونه کارکرد مغزی خود را اصلاح نمایند.
برای درک بهتر نوروفیدبک، ابتدا بایستی مختصری در مورد امواج مغزی توضیح دهیم.
امواج مغزی، پالس‌های الکتریکی هستند که در هنگام ارتباط سلول‌های مغزی با یکدیگر تولید می‌شوند. امواج مغزی چیزهای زیادی را در مورد احساسات و عملکرد شما نشان می‌دهند، از جمله: عادات فکری، سطح استرس، خلق‌و‌خو و عملکرد کلی مغز.
با قرار دادن حسگر‌هایی به‌نام الکترود روی پوست سر و ثبت امواج مغزی، می‌توان فعالیت مغزی را اندازه‌گیری و ارزیابی نمود و سپس با استفاده از نرم‌افزار تجزیه و تحلیل مغز می‌توان تعیین کرد که کدام فعالیت مغزی منجر به ظهور علائم نامطلوب در فرد می‌شود. پس از آنکه مورد اختلال مشخص گردید، می‌توان یک برنامه آموزشی برای وارد کردن مغز به حالت بهتر و کارآمد تنظیم کرد که این همان نوروفیدبک است.
فرایند نوروفیدبک و تجهیزات مربوطه
نوروفیدبک فرایندی است که در چند مرحله و با استفاده از تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مختلف انجام می‌پذیرد که به‌ترتیب عبارتند از:
۱. اتصال حسگرها به پوست سر
حسگرها به‌شکل انفرادی یا به‌صورت کلاه با استفاده از یک خمیر رسانا به پوست سر متصل می‌شوند. این حسگرها که گاهی الکترود نیز نامیده می‌شوند، هیچ جریان الکتریکی‌ای را به مغز صادر نمی‌کنند و تنها به ثبت فعالیت نواحی قشری مغز می‌پردازند. سپس امواج مغزی دریافت شده توسط حسگرها به تقویت‌کننده ارسال می‌شود.
۲. انتقال اطلاعات به تقویت‌کننده
امواج مغزی ثبت شده توسط حسگرها ضعیف هستند، به همین دلیل باید به دستگاه تقویت‌کننده ارسال شوند تا نمایش و تجزیه و تحلیل آنها توسط رایانه ممکن گردد.
۳. تجزیه و تحلیل داده‌ها توسط رایانه
نرم‌افزار‌های مختلفی برای انجام فرایند نوروفیدبک وجود دارند، ولی تمام آنها از اصول یکسانی پیروی می‌کنند. این نرم‌افزار‌ها فعالیت مغزی ثبت شده (EEG) را به‌صورت یک نمودار نمایش می‌دهند. درمانگر با مشاهده نمودار، حالت بهینه مغز را مشخص می‌کند که به آن آستانه یا هدف گفته می‌شود.
در مرحله بعد، نرم‌افزار با توجه به تنظیماتی که کارشناس انجام می‌دهد، نمایشگر صوتی و تصویری بازتاب‌دهنده فعالیت مغزی را کنترل می‌کند. به بیان ساده، با تنظیم نرم‌افزار نوروفیدبک، زمانی‌که فعالیت مغز به‌صورت مطلوب است، نمایشگر با پخش تصویر دلخواه به شما پاداش می‌دهد و هنگامی‌که مغز وارد فاز نامطلوب می‌شود، با قطع تصویر نمایشگر به شما هشدار می‌دهد.
یا برای مثال در برخی موارد، الگو‌های الکتریکی مغز به‌صورت بازی ویدئویی به شما نشان داده می‌شوند و هنگامی‌که مغز در حالت مناسب است بازی جریان پیدا می‌کند، ولی به‌محض ورود مغز به حالت نامساعد، شما در بازی شکست خواهید خورد.
۴. تکرار باعث عادت می‌شود
شما در طی جلسات می‌آموزید که چگونه فعالیت مغز خود را کنترل کنید تا به وضعیت نامطلوب وارد نشود و با تکرار جلسات، مغز به این کار عادت کرده و این الگو‌ها را برای مدت زمان طولانی‌تری نگه می‌دارد.
پس از مدتی، دیگر نیازی به تکرار بازخورد عصبی برای آموزش وضعیت مطلوب به مغز وجود ندارد. در واقع، مغز با تکنیک نوروفیدبک، شرطی شده و رفتار آموزش داده شده را دنبال می‌کند.
انواع نوروفیدبک
انواع مختلفی از روش نوروفیدبک وجود دارند که مشهور‌ترین آنها عبارتند از:
۱. نوروفیدبک مرسوم یا EEG یا SMR:
رایج‌ترین نوع نوروفیدبک است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. در این روش امواج سطحی قشر مغز توسط ۲ تا ۴ حسگر ثبت و برای تجزیه و تحلیل به رایانه ارسال می‌شود. در نهایت بر‌اساس نتایج تحلیل‌ها، بازخوردهای مقتضی به فرد ارائه می‌شوند تا فعالیت مغزی خود را کنترل کند.
۲. نوروفیدبک نوسانات مادون آهسته یا IFS:
در این روش، فرکانس‌های مادون آهسته (کمتر از ۱/۰ هرتز) مغز مورد هدف قرار می‌گیرند. تحقیقات بالینی نشان داده‌اند که این نوسانات آهسته، تحریک‌پذیری کلی قشر مغز را تعیین می‌کنند. این فرکانس‌ها همچنین فرآیند‌های بدن را با سیستم عصبی مرکزی هماهنگ می‌کنند. بنابراین از منظر نوروفیدبک، هدف بسیار ارزشمندی برای تقویت هستند.
۳. نوروفیدبک HEG:
این روش، یک نوروفیدبک متفاوت است که به ارزیابی و تنظیم جریان خون در مغز می‌پردازد. به بیان دیگر، این روش به‌جای امواج مغزی، از جریان خون در مغز برای تنظیم مکانیسم بازخورد استفاده می‌کند، چرا‌که گردش خون مناسب به‌دلیل انتقال اکسیژن، مواد غذایی و گلوکز به مغز، اهمیت زیادی دارد. در روش HEG، مغز به‌مرور زمان یاد می‌گیرد که چگونه جریان خون را در نواحی مشخصی از مغز افزایش دهد. این روش، درمان مفیدی برای بیش‌فعالی، میگرن و افسردگی است.
۴. نوروفیدبک sLORETA:
در این روش یک تصویر ۳ بعدی از مغز شما تهیه می‌شود. در روش sLORETA با قرار دادن ۲۰ حسگر روی پوست سر، ارزیابی فعالیت الکتریکی ساختار‌های عمقی مغز برای درمانگر امکان‌پذیر می‌گردد. sLORETA همچنین اطلاعات ارزشمندی درباره شبکه‌های عصبی خاص، اتصال بین این شبکه‌ها و سرعت پردازش اطلاعات در میان آنها ارائه می‌کند.
۵. نوروفیدبک Z-Score:
نوع خاصی از درمان نوروفیدبک است که با استفاده از QEEG (نقشه‌برداری مغز) فعالیت مغز شما را ارزیابی کرده و سپس آن را با بانک اطلاعاتی جامعه نرمال هم‌سن شما مقایسه می‌کند. با مقایسه QEEG شما با سطح پایه جامعه (نمره Z) مشخص می‌شود که آیا عملکرد مغز شما از حالت تعادل خارج شده است یا خیر.
کاربرد‌های نوروفیدبک
نوروفیدبک می‌تواند به تنهایی یا همراه با دارودرمانی برای درمان اختلالات زیر مورد استفاده قرار بگیرد:
- درمان اختلالات اضطرابی
- افسردگی
- وسواس
- میگرن
- اختلال بیش‌فعالی
- کمبود توجه و عدم تمرکز
- اختلالات خواب
- صرع
- طیف اوتیسم
لازم به ذکر است که از این روش می‌توان برای بهبود عملکرد مغز در فعالیت‌هایی مانند شطرنج، تیراندازی، فضانوردی و موسیقی نیز بهره برد.
مطالعه بیشتر: نوروفیدبک و بیش فعالی | آیا نوروفیدبک درمان قطعی بیش فعالی است؟
اثرات نوروفیدبک و عوارض جانبی آن
تحقیقات حاکی از اثرات مثبت نوروفیدبک بر اختلالات مربوط به روان هستند و این روش از سوی سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) که معتبر‌ترین مرجع پزشکی جهان است، مورد تأیید قرار گرفته است.
تا این لحظه، عارضه جانبی قابل توجه و پایداری برای نوروفیدبک گزارش نشده است.
تنها در موارد معدودی سردرد و سرگیجه در جلسات ابتدایی مشاهده شده است که گذرا می‌باشد. این روش تا حدی بی‌خطر است که برخی ورزشکاران و دانشمندان برای تقویت مهارت‌های ذهنی خود از آن استفاده می‌کنند و همین امر باعث شده است که به آن دوپینگ اخلاقی گفته شود.
نکته مثبت دیگری که در مورد این روش وجود دارد این است که همزمان شدن آن با دارو درمانی، نه تنها اثر نامطلوبی ندارد، بلکه ممکن است سبب افزایش تأثیر داروها نیز بشود. علاوه بر این، اثرات نوروفیدبک به‌شرط آنکه جلسات به‌صورت منظم و کامل طی شوند، می‌توانند به‌صورت پایدار باقی بمانند.
توجه داشته باشید که تأثیر این روش درمانی قطعی نبوده و تنها تا حدی بر بهبودی بیمار تأثیر می‌گذارد. بالا‌ترین میزان اثر‌گذاری این روش بر بیش‌فعالی/کمبود توجه و کمترین میزان تأثیر آن بر ناتوانی در یادگیری و مشکلات تنفسی گزارش شده است.
سن مناسب برای درمان نوروفیدبک
از آنجایی‌که این روش غیر‌تهاجمی می‌باشد، از سنین پایین و برای کودکان بالاتر از ۵ سال قابل استفاده است. استفاده از این روش برای سنین پایین‌تر به‌دلیل عدم همکاری کودک امکان‌پذیر نیست و برای افراد بالای ۴۵ سال به‌دلیل عدم آموزش‌پذیری مغز، نمی‌تواند مؤثر واقع شود.
تعداد و فواصل جلسات نوروفیدبک
تعداد جلسات بسته به نوع اختلال، شدت مشکل و میزان همکاری و استعداد فرد متفاوت است. معمولا پیش از آغاز نوروفیدبک با ترسیم نقشه مغزی می‌توان تعداد جلسات احتمالی را تعیین نمود.
اما به‌طور میانگین بین ۳۰ تا ۴۰ جلسه برای حصول نتیجه مطلوب لازم است.
معمولا جلسات هر دو روز یک‌بار برگزار می‌شوند که با بهبود وضعیت فرد، فاصله جلسات بیشتر می‌شود. مدت زمان هر جلسه نیز بین نیم تا یک ساعت متغیر خواهد بود.
در پایان بایستی خاطرنشان کنیم که شرکت در جلسات به‌صورت منظم و مستمر، مهم‌ترین عامل در بهبود فرد است.
چنانچه شما خوانندگان گرامی، تجربه استفاده از روش نوروفیدبک را داشته اید، لطفا در قسمت نظرات درباره کیفیت تجربه خود بنویسید.
شما میتوانید با بررسی رزومه متخصصان حاضر در لیست های زیر، متخصصان حوزه نوروفیدبک در نزدیکی محل زندگی خود را پیدا کنید:
پزشک خوب، سامانه آنلاین رزرو از روانشناس و روانپزشک و سایر تخصص های حوزه سلامت است که به شما کمک می‌کند بهترین متخصصان را در کوتاه ترین زمان و در نزدیکی محل زندگی خود پیدا کرده و وقت خود را به صورت “آنلاین” رزرو نمایید