کهن الگو چیست؟ آشنایی با آرکتایپ‌ ها و کهن الگوهای یونگ

آشنایی با شخصیت شناسی آرکتایپی

شاید یکی از ابتدایی ترین و مهم ترین کارهایی که لازم است هر انسانی در زندگی انجام دهد، شناخت خود باشد. آدمی که خود را بشناسد، انتخاب های درست تر، روابط بهتر و سالم تر، موفقیت و پیشرفت ها و اعتماد به نفس مناسب تری خواهد داشت. در این مقاله قصد داریم شما را با نوعی خودشناسی آشنا کنیم که با عنوان آرکتایپ ها و برگرفته از نظریه یونگ هست، آشنا کنیم.

شخصیت شناسی با مطالعه بر روی شباهت های انسان ها، به ارائه مدل های کلی و مشخصی برای شخصیت افراد، می‌پردازد. و به ما کمک می‌کند تا به شناخت خود نزدیک‎تر شویم. در عین اینکه با شناخت شخصیت های گوناگون، می‌توانیم با خلقیات اطرافیانمان هم آشنا شویم و بهترین نحوه تعامل را با آنها بیابیم.

در روانشناسی، نظریه های مختلفی برای شخصیت شناسی مطرح شده است. که هر کدام، دسته بندی های مختص خود را برای شخصیت انسان ارائه می‌دهند. در این میان، شخصیت شناسی آرکتایپی یکی از جذاب ترین و کاربردی ترین نظریات در این حوزه می‌باشد.

در این مطلب و پست های آتی همراه ما باشید تا هم با موضوع آرکتایپ و هم انواع آرکتایپ مردانه و زنانه و خصوصیات آنها آشنا شوید.

ریشه کلمه آرکتایپ (Archetype)

آرکتایپ یا آرکی تایپ در حقیقت برگرفته از واژه یونانی آرکه تیپوس است. در واژگان یونانی به معنی الگو یا مدلی است که چیزی را از روی آن می‌سازند.

پیشوند Arch به معنای ریشه دار بودن، اصیل بودن، قدیمی بودن و مواردی از این دست به کار می‌رود. چنانکه Archetype به معنای باستان شناسی نیز به کار برده می‌شود.

در صورتیکه Type (همان تیپ یا تایپ که در فارسی هم وارد شده) را به عنوان الگو، مدل، قالب و مفاهیمی شبیه به آن در نظر بگیریم. به همان معادلی خواهیم رسید که در فارسی برای اصطلاح آرکتایپ به کار می‌بریم، یعنی: کهن الگو.

تعریف آرکتایپ (Archetype) یا کهن الگو

آرکتایپ در علوم و هنرهای مختلف، از جمله روانشناسی، جامعه شناسی، نمایشنامه نویسی، داستان نویسی و تحلیل اسطوره ها به کار می‌رود. طبیعتاً تعریف آرکتایپ در هر یک از این حوزه ها می‌تواند متفاوت باشد و مصداق ها و مثال های آرکتایپ در یک حوزه، الزاماً با حوزۀ دیگر یکسان نیست.

در حوزه روانشناسی، آرکتایپ یا کهن الگو عبارت است از: تصاویر، الگوها و مدل هایی که از ناخودآگاه جمعی بیرون می‌آیند. در رؤیاها، اساطیر و افسانه ها ظاهر می‌شوند. و در همه انسان ها طیفی از آن وجود و مشابهت دارد.

نظریه شخصیت شناسی آرکتایپی چیست؟ چه کسانی و بر چه اساسی آنرا ارائه داده اند؟

پروفسور کارل گوستاو یونگ، روانپزشک و فیلسوف بزرگ سوئیسی که در کنار زیگموند فروید از پایه گذاران دانشِ نوین روانکاوی قلمداد  می‌شود. از او به عنوان پدر روانشناسی نوین یاد می‌کنند. وی مطالعات خود را بیشتر معطوف به بخش ناخودآگاه ذهن کرده بود که آنرا در دو حالت کلی «ناخودآگاه فردی» و «ناخودآگاه جمعی» تعریف  می‌کند. یونگ، ناخودآگاه جمعی را میراثی از دوره های نخستین زندگی بشر که در حافظه تاریخی انسان ها ثبت شده است و همه مردم در آن سهیم هستند، معرفی می‌کند.

یونگ پس از پرداختن به ناخودآگاه جمعی، نظریه آرکتایپ ها را به منظور روشن کردن اجزای شخصیت انسان ارائه می‌دهد. به عقیده او، آرکتایپ، افکار غریزی و مادرزادی و تمایل به رفتارهایی است که انسان ها بر طبق الگوهای از پیش تعیین شده انجام می‌دهند. به عبارتی؛ آرکتایپ تصاویر و رسوباتی است که بر اثر تجربه های مکرر پدران باستانی به ناخودآگاه بشر راه یافته است.

یونگ به تکراری و عمومی بودن شخصیت ها و رویدادهای زندگی در انسان ها پی برد. او به این نتیجه رسید که افسانه های تاریخی که در فرهنگ های مختلف وجود دارند با روش های نمادین، تجربیات درونی مردم را به نسل های بعد انتقال می‌دهند. و این داستان ها که به کرات در هنر و ادبیات نقاط مختلف جهان مطرح شده اند، ساختار زندگی ما را شکل  می‌دهند. در تمامی این داستان ها تعداد محدودی الگوهای اصلی وجود دارند.

یونگ و برخی از شاگردانش از جمله خانم شینوا بولن، تیپ های شخصیتی مردانه و زنانه را بر اساس اسطوره های یونانی و داستان زندگی آن ایزدان و ایزدبانوان تحلیل و تعریف می‌کنند. بر همین اساس نامگذاری ها صورت گرفته است. به دلیل شکل داستانی روایت آنها به سرعت به ادبیات عمومی راه یافته است.

در اینجا به معرفی کوتاه و گذرایی از این آرکتایپ ها می‌پردازیم:

آرکتایپ های مردانه:

۱. زئوس (ZEUS): خدای خدایان، مظهر قدرت، جاه طلبی، پیشرفت، رقابت، کنترل کننده، ریسک پذیر و اهل عمل. (برای آشنایی بیشتر با آرکتایپ زئوس می‌توانید مطلب مربوط به آن را در وبلاگ پزشک خوب بخوانید.)

۲. آپولو (APOLLO): خدای خورشید، قانونگذار و قانونمند، منظم، برنامه ریز، هدفمند و اهل پیشرفت قدم به قدم، محافظه کار، برادر (معمولاَ در رابطه با دخترها نقش برادر را می‎گیرد)، بچه مثبت

۳. آرس (ARES): خدای جنگ، ورزشکار، پر انرژی و پر تحرک، اهل عمل (البته اغلب عمل بی درنگ و بدون فکر و غیرمنطقی)، متعصب و غیرتی، با معرفت و بامرام

۴. پوزیدون (POSEIDON): خدای دریاها و خدای عواطف و احساسات و غرایز، اهل عواطف و عمیق شدن در احساسات، عشق و هیجانات تند و شدید و خشم و کینه شدید

۵. هرمس (HERMES):  خدای سخنوری و مذاکره، دارای قدرت جذب بالا، تنوع طلب، شوخ طبع و خوش سر و زبان، خوش سفر، دارای نوجوان ابدی، فراری از مسئولیت و محدودیت

۶. هادس (HADES): خدای جهان زیرین و خدای دنیای ارواح و مردگان، فرمانروای ناخودآگاه، درون گرا و معناگرا، مردان شهودی و عمیق و کمی عجیب غریب در رفتار، بدون عواطف و احساسات و دور از اجتماع، منزوی ولی پیچیده

۷. هفائستوس (HEPHAESTUS): خدای آتش و فلزکاری، زحمتکش و اهل کار، مردانی درونگرا و گوشه گیر اما پر از خلاقیت و هنرمند، وفادار، اعتماد به نفس پایین

۸. دیونوسوس (DIONYSUS): خدای مستی و شراب. خدای لذت و شادی، جوانترین خدای المپ، اهل خلسه (چه مدل عرفانی و چه مدل اعتیاد به مواد)، آواره و سرگردان، همیشه عاشق، بدون چارچوب، روح لطیف و درک کننده زنان و زیبایی ها

آرکتایپ های زنانه:

۱. آتنا (ATHENA): خدابانوی عقل و مهارت و تمدن و پیشرفت، دختر تحصیل کرده و عاقل پدر، منطقی و عقل گرا، علاقه مند به شغل و تحصیل و مدرک، اهل پیشرفت و رقابت، هدفمند، کمال گرا، محافظه کار، نماینده تفکر منطقی زنانه، مدیر

۲. آرتمیس (ARTEMIS): خدابانوی شکار، جنگاور، آسیب ناپذیر، مستقل، حفظ هویت فردی، عشق به طبیعت بکر، طرفدار حقوق زنان، خواهر (در رابطه با جنس مخالف خواهر آنها می‎شود نه همسر)

۳. آفرودیت (APHRODITE): خدابانوی عشق و زیبایی و هنر، خلاق و عاشق پیشه، طبیعت دوست، مرکز توجه، دوستدار زیبایی. دختری اهل زیبایی که با کمترین امکانات بیشترین زیبایی را می‎آفریند، در لحظه زندگی می‎کند.

۴. هستیا (HESTIA): خدابانوی معابد، زن دانا، ساکت و آرام، اهل دعا و معنویت و مدیتیشن، شهودی و درونگرای عمیق، ساده پوش و ساده زیست، انرژی گرفتن از خود، خاله و عمه دوشیزه

۵. هرا (HERA): خدابانوی ازدواج، زنان همسر الگو که همسر مهمتر از همه و مرکز زندگی ست. وفادار به همسر و عاشق شوهر کردن، زن زندگی، ملکه، شیک پوش، حسود و کینه توز، کنترل کننده همسر

۶. دیمیتر (DEMETER): خدابانوی مادر و غلات، زنان مادر الگو که همه را مراقبت میکنند و سرویس می‎دهد. مادرانی خستگی ناپذیر و تسلیم ناپذیر، فداکار، حمایت بی دریغ، مهربان و صمیمی، عاشق بچه ها، عاشق مهمان و مهمانی دادن، توانمند

۷. پرسفون (PERSEPHONE): خدابانوی دوشیزه، ملکه جهان زیرین، مظهر دوشیزگی، نماد دخترانگی، معصوم، انعطاف پذیر، پذیرا و نقش پذیر و منعطف، تقلیدکننده و دنباله رو، نماد اضطراب جدایی از زندگی قبلی به یک زندگی جدید، دختر ساده لوح، بی خیال و بی مسؤولیت و سر به هوا، دارای امید، سطح بالای خودآگاهی، اهل این شاخه به آن شاخه پریدن

نکات و کارکردهای شخصیت شناسی آرکتایپی

یکی از مهم ترین نکات در بحث شخصیت شناسی آرکتایپی این است که هر فرد مجموعه ای از آرکتایپ ها (الگوهای مختلف شخصیتی) است. اگر به طور مثال می‌گوییم: «این فرد زئوس است!»، مقصود این است که شخصیت غالب آن فرد را آرکتایپ زئوس دربرمی‌گیرد. ولی بدین معنا نیست که تایپ های دیگر و ویژگی هایشان در درون او وجود ندارد.

این نکته جالب توجه است که؛ با توجه به محیط، شرایط زندگی و … ممکن است برخی از آرکتایپ ها به شکل غالب و برخی به شکل سرکوب در فرد بروز پیدا کنند.

با شناخت و تمرین های لازم و کنترل، می‌توان آرکتایپ ها را به تعادل رساند. (سرکوب ها را تقویت و غالب ها را به نقطه تعادل نزدیک کرد). و در نهایت به تعادل در تمامی جنبه های زندگی دست یافت. که بهترین حالت و وضعیت برای هر فرد قرار گرفتن در وضعیت تعادل و بهره جستن از تمامی آرکتایپ ها و ویژگی شان در شرایط مختلف زندگی ست.

نکته دیگر آنکه این پانزده تایپ و انرژی روانی در همه افراد در جریان است. اما تیپ های مردانه بیشتر در مردان و تیپ های زنانه بیشتر در زنان بروز می‌یابند. با این وجود، شناخت کلیه آرکتایپ ها برای همه افراد مفید است. چراکه هر زن/مردی در زندگی اش یک مرد/زن مهم هست که شناخت رازهای او به رابطه شان کمک می‌کند.

‌‌‌

شناخت آرکتایپ ها به ما کمک می‌کند تا:

الف) خودمان و استعدادهای نهفته یا نقطه ضعف هایمان را بهتر بشناسیم. مدیریت کنیم و در شرایط مختلف زندگی به آرکتایپ لازم فراخوان دهیم و از آن بعد شخصیتمان بیشتر کمک بگیریم.

ب) رفتارهای اطرافیانمان را بهتر درک و تحلیل کنیم و رفتار صحیح تری در مقابل آنها نشان دهیم. از تفاوت رفتارها، آزرده خاطر و برآشفته نشویم. به جای برخوردهای تند و مقابله با آنچه نمی‌شناسیم و از ما دور است، با فهم و درک بیشتر به تعامل با افراد بپردازیم.

در این خصوص تست هایی وجود دارند که در کنار مطالعه دقیق روی آرکتایپ ها به شناخت بهتر ما کمک می‌کنند.